دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 376

عدماً بر محور آن دور می‌زند».

آنگاه برای روشن شدن مطلب فوق، مثالی ذکر می‌کند و آن اینکه: حکمت قصر در نمازهای چهار رکعتی در مسافرت همان تسهیل و تخفیف به خاطر مشقّت سفر است، و این حکمت، امر تقدیری غیر منضبط است و حکم، وجوداً و عدماً دائر مدار آن نیست، و لذا برای باربران که زحمت آنها در حضر بیش از مشقّت سفر است، اجازه قصر داده نشده است، امّا برای مسافر این اذن داده شده، اگر چه در رفاه و آسایش باشد، چرا که علّت (موضوع) حکم که همان سفر باشد موجود است.

وی در پایان سخن خود می‌گوید:

«و خلاصة البحث: أنّ الاحکام الشرعیة تدور وجوداً و عدماً مع عللها لا مع حکمتها؛ خلاصۀ بحث این که احکام شرع دائر مدار علل آنهاست نه حکمت آنها». «1»

*** کوتاه سخن اینکه

اوّلًا: تمام احکام الهی بدون شک تابع اسرار و فلسفه‌هایی است که سبب تشریع آن احکام شده و این مصالح و مفاسد همه به بندگان بازمی‌گردد.

ثانیاً: ما از قسمت عمدۀ فلسفۀ احکام- هر چند به تعلیم خداوند و پیامبر و جانشینانش- باخبریم ولی بخشی از آن هنوز بر ما پنهان است.

ثالثاً: اطاعت اوامر الهی هر چند با آگاهی از فلسفه‌هایش جاذبۀ بیشتری دارد ولی هرگز مقیّد به آن نیست. ما باید اوامر او را به کار بندیم و از نواهی او بپرهیزیم خواه فلسفۀ حکم را بدانیم یا ندانیم؛ چرا که اگر از فلسفۀ تفصیلی آن بی‌خبریم فلسفۀ اجمالی آن را می‌دانیم زیرا خداوند حکیم نه بی‌جهت به چیزی امر می‌کند و نه بدون علّت از چیزی نهی می‌کند.

رابعاً: احکام بر محور موضوعاتش دور می‌زند که از آن تعبیر به «علّت» می‌کنیم نه بر محور فلسفه‌ها، چرا که فلسفه‌ها که از آن تعبیر به «حکمت» می‌کنیم جنبۀ غالبی دارد نه دائمی.

خامساً: ما حق داریم تا آنجا که در توان ماست در جستجوی فلسفۀ احکام شرع از طریق دلایل قطعی عقل و آیات و روایات اسلامی باشیم و از آن پرسش کنیم و جویای پاسخ آن گردیم چرا که این امر هم انگیزه‌های طاعت را قوی‌تر می‌کند و هم آیین خدا را عقلانی و به صورت منطقی جلوه‌گر می‌سازد ولی همانگونه که در بالا اشاره شد اگر بعد از تلاش و کوشش در موارد خاصّی به فلسفۀ حکم نرسیدیم باز آن حکم برای ما محترم و واجب الاطاعه است و در هر حال انگیزۀ اصلی، اطاعت فرمان خداوند حکیم است.

*** منابع و مآخذ

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه (با تحقیق دکتر صبحی صالح).