دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 393

حکم ظاهری و اقسام آن:

1. تقسیم حکم ظاهری به اعتبار قرارداد شرعی

حکم ظاهری ناظر به واقع و حکم ظاهری بدون نظر به واقع:

اوّلی عبارت است از حکم ظاهری که در حوزۀ اماره باشد مانند احکامی که از حجیّت خبر واحد استنباط می‌شود. به لحاظ اینکه طریقی برای کشف حکم شرعی واقعی می‌باشد.

دومی عبارت است از حکم ظاهری که در صورت شک به حکم واقعی و جهل به آن انشا شده باشد بدون این که طریق به واقع محسوب شود، مانند حکم به طهارت چیزی بر اساس قاعدۀ طهارت.

2. تقسیم حکم ظاهری به اعتبار ترخیص و الزام

حکم ظاهری الزامی و حکم ظاهری ترخیصی:

اوّلی عبارت است از حکمی که بواسطۀ قاعدۀ احتیاط یا استصحاب تکلیف، حاصل شود.

دومی عبارت است از حکمی که بواسطۀ اصل برائت، اباحه، حلیّت و مانند آن به اثبات برسد.

3. تقسیم حکم ظاهری به اعتبار دلیل شرعی و عقلی

حکم ظاهری شرعی و حکم ظاهری عقلی:

اوّلی عبارت است از حکمی که توسّط اصول عملیّه شرعیّه به اثبات برسد مانند وجوب اجتناب در شبهه تحریمیّه بواسطۀ احتیاط شرعی.

دومی عبارت است از حکمی که بعنوان وظیفه عملی در مقام اطاعت به واسطۀ حکم عقل تعیین شود، مثل حکم به تخییر هنگام دوران امر بین محذورین. «1»

اصطلاحات مربوط به مناصب فقها:

الف) فتوا، حکم و قضا

اشاره

«فتوا» عبارت است از حکم کلّی الهی که به نظر فقیه از ادلّۀ معتبره استنباط شده باشد.

«حکم» در برابر فتوا عبارت است از دستور اجرا یا تعیین مصداق یا موضوع، زمان یا مکان برای حکم شرعی و همچنین الزام به فعل یا ترک بر اساس عناوین ثانویه و مصلحتی خاص در ظرف زمانی یا مکانی خاص نظیر حکم به هلال ماه مبارک رمضان یا ماه ذی الحجّه از سوی حاکم شرعی برای مراسم روزه و حج.

«قضا» عبارت است از رفع خصومت و برداشتن اختلاف و نزاع از میان طرفین دعوا بر اساس تعیین وظیفۀ شرعی.

«قضا» در اصطلاح فقها یک معنای دیگری نیز دارد که در بخش چهارم تحت عنوان «ادا، قضا و اعاده» خواهد آمد.

گاهی واژۀ «حکم» برای قضاوت نیز به کار می‌رود چنان که در روایت عمر بن حنظله تعبیر به

«فإنّی قد جعلته علیکم حاکماً» «2»

شده در حالی که در

______________________________
(1). دروس فی علم الاصول (حلقۀ ثالثة)، ج 1، ص 35؛ موسوعة الامام الخویی، ج 44، ص 67؛ اصول الفقه، ج 1، ص 250.
(2). وسائل الشیعة، ج 18، باب 11 از ابواب صفات قاضی، ح 1.