دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 394

همان مورد در روایت أبی خدیجه تعبیر

«فإنّی قد جعلته علیکم قاضیاً» «1»

آمده است و روشن است که هر دو تعبیر به تفویض منصب قضاوت از سوی امام علیه السلام به فقها نظر دارد.

در قرآن نیز از «قضا» بارها به «حکم» تعبیر شده است. از جمله در خطاب به داوود علیه السلام آمده است: «یٰا دٰاوُدُ إِنّٰا جَعَلْنٰاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ فَاحْکُمْ بَیْنَ النّٰاسِ بِالْحَقِّ». «2»

این معنا برای حکم مطابق است با آن چه در کتب لغت آمده است. فیومی «حکم» را به قضاوت «3» و ابن منظور آن را به قضاوت به عدل «4» معنا کرده است.

تفاوت حکم با فتوا:

حکم با فتوا سه فرق دارد:

1. نحوۀ بیان: فتوا عبارت است از بیان حکم کلّی برای عموم مثل فتوا بر اینکه مواد مخدّر برای همه مردم حرام است. که خوشبختانه از مؤثّرترین فتواها در تاریخ معاصر است و این نحوه از بیان را در اصطلاح علمی، اعلام حکم به شکل «قضیّۀ حقیقیه» می‌گویند.

و حکم حاکم عبارت است از دستور دادن به انجام و یا ترک کار مشخص مانند تحریم کالاهای اسرائیلی برای مردم بخصوص در این برهه زمانی خاص، و به این نحوه بیان در اصطلاح علمی، بیان حکم به شکل «قضیّۀ شخصیّه» گفته می‌شود.

2. تطبیق: در فتوای فقهی تطبیق کردن حکم شرعی به مورد آن، و تشخیص موضوع در اختیار مردم است ولی در مورد صدور حکم تطبیق آن، به نظر حاکم است و مخاطبان حکم، در رابطه با تطبیق هیچ‌گونه دخالتی ندارند مانند حکم حاکم به هلال ماه مبارک رمضان.

3. حجیّت: فتوای مجتهد فقط برای مقلّدین وی لازم الاجراست و حجّت شرعی به حساب می‌آید و امّا حکم و قضاوت حاکم شرعی اختصاص به مقلّد ندارد بلکه برای همۀ مردمی که در قلمرو خطاب قرار می‌گیرند حجیّت دارد، حتّی مجتهد دیگری که اعلم از آن حاکم باشد، پس از صدور حکم با شرایط لازم، باید از آن تبعیت کند. و نقض حکم حاکم شرع جایز نیست. «5»

ب) استفتا و افتا

اشاره

«استفتا» عبارت است از سؤال از مجتهد جامع الشرائط دربارۀ حکم شرعی، اعمّ از این که سؤال به صورت شفاهی باشد، یا کتبی.

«افتا» عبارت است از بیان حکم کلّی الهی یا بیان موضوعات مستنبطه «6» و یا بیان حکم جزئی به گونه‌ای که بتوان آن را بیان حکم کلّی شرعی دانست.

مانند این که فقیه بگوید: این نماز باطل است، چون

______________________________
(1). همان مدرک، ح 6.
(2). ص، آیۀ 28.
(3). المصباح المنیر، مادّۀ «حکم».
(4). لسان العرب، مادّۀ «حکم».
(5). موسوعة الامام الخویی (تکملة المنهاج)، ج 41، ص 5؛ عروة الوثقی، ج 1، مسألۀ 57.
(6). انوار الفقاهة، ج 1، ص 438.