دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 396

می‌گیرد. «1»

«حسبه» در لغت به معنای شمارش «2» آمده است و در اصطلاح فقهای اهل سنّت عبارت است از:

«بپا داشتن معروف و جلوگیری از رواج فساد و زشتی در میان جامعه، که با امر به معروف و نهی از منکر فرق‌هایی دارد. مهم‌ترین تفاوت از نظر برخی از آنان این است که امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‌ای فردی است که بر همگان واجب است ولی حسبه وظیفه‌ای است که تنها بر جمعی که از جانب حکومت و ولیّ امر تعیین می‌شوند واجب می‌شود.

تفاوت دیگر این است که احراز موضوع منکر در نهی از منکر شرط وجوب است یعنی بدون آن نهی از منکر واجب نیست در حالی که در حسبه آنچه واجب است جلوگیری از منکر و فساد واقعی است بر همین اساس فحص و تفتیش از وجود یا عدم وجود منکر بر محتسبین جایز بلکه واجب است». «3»

و در اصطلاح فقهای شیعه عبارت از اموری است که شارع اسلام راضی به ترک آنها نیست و به هر نحوی باید اقامه شود و بر زمین نماند و چون مسئول خاصّی ندارد بر حاکم شرع لازم است که انجام آن را شخصاً یا به وسیلۀ نائبان خود به عهده گیرد، نظیر تصدّی امور غایبین و قاصرین و محجورین مانند اطفال و ایتام و همچنین مبارزه با مفاسد اخلاقی و اجتماعی و نهی از منکر و امر به معروف، و در واقع دایره حسبه نزد فقهای امامیّه از دایره آن نزد فقهای اهل سنّت گسترده‌تر است. «4»

اصطلاحات فقها در بیان فتوا و احتیاط:

اشاره

لازم نیست که فقیه در همۀ مسائل شرعی فتوا یا حکم داشته باشد، زیرا در عین حال که او ملکه استنباط را داراست ممکن است در برخی از وقایع به جهاتی نخواهد فتوا دهد لذا به احتیاط روی می‌آورد.

برای بیان فتوا و همچنین در مورد احتیاط، تعبیرات و اصطلاحات مختلف و متنوعی در کلمات فقها دیده می‌شود. انتخاب هر یک از این تعابیر در پی اختلاف ادلّه و نحوۀ برداشت فقیه می‌باشد. در یک جا دلالت دلیل بر حکم، صریح و قاطع است و در جای دیگر، دلیل حکم، صراحتی ندارد هر چند از ظهور قوی برخوردار است و در جای دیگر دلیل حکم قوّت لازم را ندارد و احتمالی است، برای هر کدام از این موارد فقیه تعبیر و اصطلاح مناسبی را پیدا می‌کند و به کار می‌بندد:

الف) اصطلاحات فقها در بیان فتوا

هرگاه تعبیراتی از قبیل «لا یبعد» (بعید نیست)، «لا یخلو من قوّة» (خالی از قوت نیست)، «علی الاقوی» (بنابر اقوی)، «الاحوط الاقوی» (قول مطابق با احتیاط که قوی نیز هست)، «الاقرب»

______________________________
(1). أنوار الفقاهة، کتاب البیع، ج 1، ص 447.
(2). لسان العرب، مادّۀ «حسب»؛ صحاح اللغه، مادّۀ «حسب».
(3). الاحکام السلطانیه (ماوردی)، ص 240؛ الاحکام السلطانیه (أبو یعلی)، ص 284.
(4). مکاسب شیخ انصاری، ص 154؛ التنقیح، ج 1، ص 423.