دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 397

(نزدیک‌تر به ادلّه)، «الاصح» (قول صحیح‌تر)، «ظاهراً» و «علی الظاهر» (بنابر ظاهر ادلّه) و «علی الاظهر» (بنابر آنچه به لحاظ ادلّه اظهر است) و «علی الاشبه» (با قواعد فقهی سازگارتر است) در کلمات فقها وجود داشت، همگی فتوا محسوب می‌گردد. «1»

ویژگی فتوا آن است که مقلّد نمی‌تواند در آن، به مجتهد دیگر رجوع کند، زیرا رجوع به عالم دیگر با فرض اعلم بودن مرجع تقلید جایز نیست، مگر آن که مجتهد اعلم فتوایی در آن مسأله ابراز نکند.

ب) اصطلاحات فقها در موارد احتیاط

در کتب فقهی و رساله‌های عملیّه تعبیراتی برای موارد «احتیاط» آمده است. احتیاط در جایی است که فقیه ابراز فتوا نمی‌کند و راه احتیاط را برای خویش و مقلّدانش برمی‌گزیند.

«احتیاط» عبارت است از عمل کردن به گونه‌ای که یقین پیدا شود که به وظیفۀ واقعی عمل شده است.

احتیاط گاه مستلزم تکرار عمل است، مانند این که از روی احتیاط نماز را قصر و تمام بخواند و گاه مستلزم تکرار نیست مثل این که احتیاطاً در نماز اذان و اقامه بگوید.

لازم به ذکر است که احتیاط در فتوا با فتوای به احتیاط فرق می‌کند چرا که فتوای به احتیاط خود نوعی فتواست، لذا در موارد فتوای به احتیاط، مقلّد نمی‌تواند رجوع به مجتهد دیگر بنماید. «2» مثل این که بدانیم یکی از این دو لباس نجس است فقیه بر اساس وجوب احتیاط در شبهات محصوره فتوا به احتیاط و وجوب اجتناب از هر دو لباس در نماز می‌دهد.

تعبیراتی که در مورد احتیاط به کار می‌رود سه گونه است: 1. احتیاط مستحب 2. احتیاط واجب 3. احتیاط مطلق بدون قید واجب و مستحب که عملًا به دو قسم اوّل برمی‌گردد، زیرا در واقع یا مستحب است یا واجب.

احتیاط مستحب: جایی است که قید «استحبابی» یا «مستحب» یا قرینه‌ای دیگر که دال بر استحباب است، نظیر «الاولی و الاحوط کذا» «3» همراه احتیاط ذکر شود و یا احتیاط مطلقی باشد که قبل یا بعد از آن فتوایی بر خلاف باشد. مثل این که گفته شود احتیاط آن است که تسبیحات اربعه سه بار خوانده شود هر چند یک بار هم کفایت می‌کند. یا این که احتیاط را بعد از این فتوا ذکر کنند.

به جز تعبیرات فوق، تعبیرات دیگری وجود دارد که برخی آن را دالّ بر «احتیاط استحبابی» گرفته‌اند. «4» مانند جواز همراه با اشکال (یجوز علی اشکال) جواز همراه با تأمّل (یجوز علی تأمّل)، ولی این اصطلاح مسلّم نیست.

در احتیاط استحبابی، عمل مقلّد به احتیاط شایسته است ولی واجب نیست، و جای رجوع به مجتهد دیگر هم نیست.

احتیاط واجب در جایی است که صریحاً قید

______________________________
(1). الاصطلاحات الفقهیّه فی الرسائل العملیّه، ص 156.
(2). تعلیقۀ بر منهاج الصالحین (شهید صدر)، ج 1، ص 16.
(3). تحریر الوسیله، ج 1، ص 13.
(4). منهاج الصالحین، (آیة اللّٰه خویی)، ج 1، ص 13.