دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 398

«وجوبی» یا «واجب» همراه احتیاط آمده باشد یا احتیاط مطلقی باشد که قبل یا بعد از آن فتوایی بر خلاف نباشد.

در موارد احتیاط واجب، وظیفۀ مقلّد آن است که یکی از دو کار را انجام دهد: یا به احتیاط عمل نماید و یا به فتوای مجتهدی که از نظر علمی پایین‌تر از مجتهد اعلم ولی بالاتر از مجتهدهای دیگر است (فالأعلم) رجوع کند.

اصطلاحات فقها در ارتباط با انجام تکالیف:

الف) اطاعت و عصیان، انقیاد و تجرّی

«اطاعت» عبارت است از اینکه مکلّف طبق امر و نهی پروردگار رفتار نماید، یعنی عملی را که واجب یا مستحب است بجا آورد و حرام و مکروه را ترک کند.

«عصیان» آن است که مکلّف، خدا را نافرمانی کند. یعنی واجب را ترک کند یا حرام را مرتکب گردد، که به آن «معصیت» نیز می‌گویند. (با ترک مستحب و انجام مکروه، معصیت تحقّق نمی‌یابد)

«انقیاد» یک امر قلبی است که در جایی به کار می‌رود که انسان کاری را با علم یا گمان آن که واجب یا مستحب است انجام دهد ولی در واقع واجب یا مستحب نباشد یا عملی را به حساب آن که حرام یا مکروه است ترک کند ولی در واقع چنین نباشد.

چنین شخصی گرچه اطاعت امر و نهی واقعی خدا نکرده ولی انقیاد خود را در برابر او نشان داده و در خور تقدیر است.

«تجرّی» بر کاری اطلاق می‌شود که با علم یا به گمان وجوب، ترک شود ولی در واقع واجب نباشد.

مانند آن که به گمان آخر ماه مبارک رمضان و گمان این که روزه در این روز واجب است، روزه ترک شود بعد مشخص شود که عید فطر بوده و روزه‌خواری او به جا بوده است. یا کاری با علم و گمان حرمت، انجام شود مانند آن که شخص مایعی را به حساب این که شراب است بنوشد. بعد روشن شود شراب نبوده، چنین شخصی در خور نکوهش است چرا که نه فقط نیّت عصیان داشته بلکه اعمالی را هم بر این نیّت مترتب کرده است، ولی مخالفتی با حکم خدا در واقع نکرده.

بعضی از بزرگان تجرّی را حرام می‌دانند و بعضی در حد یک مکروه می‌شمارند.

ب) امتثال و اجزا

«امتثال» بجا آوردن عمل مطلوب پروردگار با انگیزۀ تقرّب الهی است و «اطاعت» صرف پیروی نمودن از اوامر و نواهی خداوند است اعمّ از آن که قصد قربت همراه عمل باشد یا نباشد.

همانگونه که امتثال در واجبات تعبّدی قابل تصویر است، در واجبات توصلی نیز قابل تصویر است، زیرا ممکن است مکلّف واجب توصلی را نیز با انگیزۀ قرب الهی انجام دهد.

*** امتثال دارای اقسامی است:

1. امتثال تفصیلی: و آن در جایی است که مورد