دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 4

فقه در فرهنگ قرآنی:

از ملاحظۀ مجموع آیاتی که در آن واژۀ فقه و مشتقات آن به کار رفته چند نکته بدست می‌آید:

الف) فقه در فرهنگ قرآنی به همان معنای لغوی، یعنی بصیرت و ریزبینی و ادراک دقیق استعمال شده است هر چند بعضی «1» چنین پنداشته‌اند که فقه در بعضی از آیات قرآنی مانند «قٰالُوا یٰا شُعَیْبُ مٰا نَفْقَهُ کَثِیراً مِمّٰا تَقُولُ» «2» به معنای مطلق آگاهی است حال آن که در این گونه موارد نیز به معنای فهم دقیق است، زیرا چنین نبود که آنان از حرف‌های شعیب، چیزی سر در نیاورند بلکه با آنکه ظاهر سخنان آن حضرت دربارۀ مبدأ و معاد و مسائل اخلاقی و غیر آن را می‌فهمیدند، لیکن به جهت سیطرۀ شهوات و خواسته‌های نفسانی، چون به حاقّ و روح بیانات او پی نمی‌بردند و نمی‌توانستند آن را باور کنند، می‌گفتند: «ما کثیری از آنچه را تو می‌گویی نمی‌فهمیم و دقیقاً از آن سر در نمی‌آوریم».

همچنین است آیۀ «وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلّٰا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لٰا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ» «3» زیرا این گونه نیست که از خضوع و خشوع همۀ موجودات در مقابل خداوند و از تنزیه و تسبیحی که لااقل در حدّ زبان حال دارند، چیزی نفهمیم؛ آنچه برای ما نامعلوم و نامفهوم است حقیقت و کنه تسبیح آنان است که به همان عدم فقه و عدم فهم دقیق بر می‌گردد.

نیز این گونه است آیه‌ای که در شأن کفار وارد شده: «فَمٰا لِهٰؤُلٰاءِ الْقَوْمِ لٰا یَکٰادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثاً» «4» و «زرکشی» مدّعای فوق را با آن نقض کرده است «5»؛ زیرا قطعاً چنین نبود که آنان از هیچ حدیث و کلامی سر در نیاورند و چیزی نفهمند.

آنچه گفته شد و معنایی که در عرصۀ آیات، اختیار شد انطباقش در مورد آیاتی چون « … لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ … » «6» و «انْظُرْ کَیْفَ نُصَرِّفُ الْآیٰاتِ لَعَلَّهُمْ یَفْقَهُونَ» «7» و «طُبِعَ عَلیٰ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لٰا یَفْقَهُونَ» «8» و «رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی … یَفْقَهُوا قَوْلِی» «9» و … روشن‌تر است، خصوصاً وقتی که دو آیۀ 97 و 98 سورۀ انعام با هم مقایسه و ملاحظه شود، زیرا- به تعبیر علّامۀ طباطبایی در المیزان «10» - در آیۀ 97 که از نظر کردن در ستارگان و اوضاع سماویّه سخن می‌گوید و فهم آن مؤونۀ زیادی نمی‌طلبد، تعبیر به «قَدْ فَصَّلْنَا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» شده است: «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهٰا فِی ظُلُمٰاتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ» و در آیۀ 98 که از آیت نفس انسانی سخن دارد «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ … » و فهم اسرار آن افزون بر بحث‌های نظری نیاز به مراقبت باطنی و تعمّق شدید و تثبّت بلیغ دارد، تعبیر به «قَدْ فَصَّلْنَا

______________________________
(1). این نقض از جانب زرکشی در المنثور فی القواعد، ج 1، ص 2 صورت گرفته است.
(2). هود، آیۀ 91.
(3). اسراء، آیۀ 44.
(4). نساء، آیۀ 78.
(5). ر. ک: المنثور فی القواعد، ج 1، ص 2.
(6). توبه، آیۀ 122.
(7). انعام، آیۀ 65.
(8). توبه، آیۀ 87.
(9). طه، آیۀ 28.
(10). المیزان، ج 7، ص 290.