دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 400

معنای لغوی صحت و فساد است. «1»

این نکته نیز قابل توجّه است که صحت و فساد امری نسبی است و ممکن است یک عمل نسبت به کسی صحیح و نسبت به کسی دیگر فاسد به حساب آید مثلًا نماز نشسته نسبت به کسی که قادر بر ایستادن است باطل و نسبت به عاجز از آن، صحیح می‌باشد.

حنفیه گفته‌اند: معاملۀ باطل و فاسد با یکدیگر فرق دارد. باطل آن است که اصل آن تشریع نشده است مثل بیع معدوم. فاسد آن است که اصل آن تشریع شده ولی به خاطر وصفی ممنوع شده است، مثل بیع ربوی. «2»

د) ادا، قضا و اعاده

در ارتباط با انجام تکلیف سه اصطلاح دیگر نیز وجود دارد که در این قسمت به آنها پرداخته می‌شود:

واژۀ «ادا» در لغت، به معنای رساندن، پیوند دادن، بجا آوردن است. «3» ادای دین، ایصال و رساندن دَیْن و بدهکاری به صاحب آن است «4» و در اصطلاح، «ادا» به معنای بجا آوردن عمل در وقت است. در مقابل «قضا» که اصطلاحاً عبارت است از انجام عمل در خارج وقت. البتّه قابل ذکر است که دو اصطلاح ادا و قضا در واجبات موقّت جریان دارد یعنی اگر واجب موقّت در وقت مقرّرش انجام گردد، «ادا» بر آن اطلاق خواهد شد ولی اگر در وقت خود انجام نشود چه عمداً ترک شده باشد و چه سهواً و در خارج وقت انجام شود، به آن «قضا» می‌گویند.

این نکته نیز قابل توجّه است که «ادا» در استعمالات فقها گاهی به همان معنای لغوی می‌آید و در مطلق انجام وظیفه خواه در وقت یا خارج وقت استعمال می‌شود.

«اعاده» عبارت است از تکرار کردن عمل برای بار دوم یا بیشتر، اعم از این که در وقت مقرّر انجام پذیرد (اعاده به صورت ادا) یا در خارج وقت (اعاده به صورت قضا). برای اعاده سه مورد می‌توان بیان کرد که در برخی از این موارد اعادۀ عمل، واجب و در برخی مستحب است:

1. اعاده به جهت یقین به بطلان عمل سابق.

مانند این که نمازگزار متوجّه شود که نمازش را بدون وضو خوانده است و آن را برای بار دوم اعاده نماید، در این صورت اعادۀ نماز (چه در وقت و چه در خارج وقت) واجب است.

2. اعاده به جهت احتمال بطلان عمل سابق.

مانند این که احتمال بدهد عمل سابق او خللی داشته در این صورت گاه اعاده واجب است مانند موارد «شبهۀ محصوره» مثل این که نمازگزار یقین دارد یکی از دو لباس او نجس است در این صورت وقتی نماز را در یکی از دو لباس بخواند، در دیگری نیز باید نماز را تکرار کند. و گاه اعاده مستحب است

______________________________
(1). کفایة الاصول، ج 1، ص 182.
(2). القواعد ابن لحّام، ص 153؛ روضة الناظر، ج 1، ص 183.
(3). فرهنگ لاروس، مادّۀ «اداء».
(4). مجمع البحرین، مادّۀ «أدی».