دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 423

اساس این نوع اجتهاد بر نظریۀ تصویب است، که بدان عقیده دارند.

این نوع استنباط از نظر فقهای امامیّه قابل قبول نیست، زیرا به تعبیر قرآن مجید ظنّ و گمان هرگز انسان را از حق و حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند «1» و علّت پناه بردن آنها به چنین ادلّۀ ظنّیه، این است که نصوصی که در دست آنهاست، برای پاسخ به مسائل و حوادث غنای کافی ندارد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث معروف ثقلین، که در بین مسلمانان متواتر است، فرمود:

«إنّی مخلّف فیکم الثّقلین، کتاب اللّٰه و عترتی» «2»

و در بعضی از طرق حدیث این جمله افزوده شده است:

«ما إن تمسّکتم بهما لن تضلّوا أبداً»

. «3» امّا متأسّفانه بعضی از دانشمندان اسلام به این مسأله توجّه نکردند و به سراغ احادیث اهل بیت علیهم السلام نرفتند.

3. «اجتهاد در مقابل نصّ»؛ در این نوع از اجتهاد، نه تنها به نصوص تمسّک نمی‌شود، و بر ظن و گمان‌ها تکیه می‌کنند، بلکه بر خلاف نصوص فتوا داده می‌شود. مثال‌های متعدّدی برای این نوع از اجتهاد می‌توان برشمرد. از جمله فتوای معروف عمر بن خطّاب در مورد عقد موقّت است که گفت:

«متعتان کانتا محلّلتین فی زمن النبیّ صلی الله علیه و آله و أنا احرّمهما، و اعاقب علیهما

؛ در دوران رسول خدا صلی الله علیه و آله دو متعه حلال بود و من آنها را تحریم می‌کنم و هرکس مخالفت کند او را مجازات خواهم کرد!». «4»

این نوع از اجتهاد، همانند قسم دوم آن، از نظر فقهای امامیّه قابل قبول نیست. زیرا مجتهد حقّ مخالفت با حکم خدا و پیامبرش را ندارد، بلکه وظیفۀ او تلاش برای رسیدن به حکم واقعی از لابه‌لای نصوص خاصّه و عامّه و قواعد کلیّه است.

مطلب دوم: تأثیر زمان و مکان در اجتهاد

اشاره

عدّه‌ای از بزرگان معاصر معتقدند که زمان و مکان در اجتهاد و استنباط احکام شرعی تأثیر دارد.

منظورشان از این سخن چیست؟ چگونه احکام به سبب اختلاف مکان‌ها و زمان‌ها متغیّر می‌شود، در حالی که برای تمام زمان‌ها و مکان‌ها در نظر گرفته شده است؟

در پاسخ به این سؤال قبل از هر چیز ذکر این نکته لازم است که ریشه‌های این بحث در کلمات قُدما و متأخّرین نیز دیده می‌شود و مبحث جدیدی نیست و در هر حال، این سخن به سه شکل قابل تفسیر است که

______________________________
(1). «إِنَّ الظَّنَّ لٰا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً» یونس، آیۀ 36.
(2). صحیح مسلم، ج 4، ص 1874 و منابع فراوان دیگر.
(3). این جمله با تعبیرات مختلف در کتب اهل سنّت آمده است. ر. ک: مسند احمد، ج 3، ص 59؛ سنن ترمذی، ج 5، ص 329- 328؛ معجم الکبیر طبرانی، ج 3، ص 65.
(4). سنن کبری، ج 7، ص 206؛ مغنی ابن قدامه، ج 7، ص 572- 571؛ شرح کبیر، ج 7، ص 537؛ بدایة المجتهد، ج 2، ص 122 (با تفاوت مختصر).