دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 425

یک بیابان خشکِ بی‌آب و علف، ارزش مالی فراوانی دارد و این تأثیر مکان در ارزش و مالیّت این مال است.

و امّا تأثیر زمان در مالیّت مانند یخ در زمستان که ارزشی ندارد، ولی روشن است که در تابستان سوزان، ارزش فراوانی پیدا می‌کند. اینجاست که زمان تأثیرگذار است.

این نکته نیز قابل توجّه است که احکام شرع از شارع مقدّس گرفته می‌شود و موضوعات عرفیّه از اهل عرف. البتّه مرجع موضوعاتی که از سوی شارع اختراع شده و به اصطلاح حقیقت شرعیّه دارد (مثل نماز و روزه و سایر عبادات) فقط شارع مقدّس است، نه اهل عرف.

همچنین روشن است که گاه موضوعات عرفی از جهات مختلف دگرگون می‌گردد و در نتیجه حکم نیز دائر مدار آن و تابع موضوع جدید است. بدین جهت گفته می‌شود که مثلًا بخار و دود چیز نجس، نجس نمی‌باشد، یا اگر شراب که چیز ناپاکی است اگر تبدیل به سرکه شود پاک می‌شود، حتّی اگر در بقای نجاست در این گونه موارد شک کنیم استصحاب جاری نمی‌شود. زیرا در بقای موضوع شک داریم و با شک در بقای موضوع امکان استصحاب نیست؛ حتّی اگر استصحاب را در شبهات حکمیّه بپذیریم.

*** اقسام تغییر موضوعات

دگرگونی موضوعات به سه شکل ممکن است، رخ دهد:

1. گاه ممکن است دگرگونی اساسی و ریشه‌ای صورت پذیرد، و ماهیّت آن دگرگون شود، و تبدیل به چیز جدیدی گردد؛ همانند استحالۀ تبدیل آب نجس به بخار. چرا که عنوان آب در نظر عرف مباین و مغایر با عنوان بخار است. تغییر حکم در این گونه موضوعات روشن و واضح است.

2. گاه بعضی از ویژگی‌های ظاهریش عوض می‌شود و آن را موضوع تازه‌ای جلوه می‌دهد، هر چند با ماهیّت قبلی مباین نیست؛ مانند تبدیل شراب به سرکه. در اینجا هر چند ماهیّت عرفی شراب تغییر نکرده، ولی بدون شک سرکه موضوع دیگری غیر از شراب است. در اینجا هم حکم عوض می‌شود؛ زیرا در دیدگاه عرف، موضوع سابق عوض شده است.

3. در قسم سوم هیچ تغییری در ماهیّت یا اوصاف ظاهری موضوع رخ نمی‌دهد. بلکه ویژگی‌های معنوی و اعتباری که قوام آن است دگرگون می‌گردد.

مثل این که آب در کنار رودخانه‌ای مملوّ از آب زلال و شیرین مالیّت خود را از دست می‌دهد. آب همان است ولی با تغییر محل، مالیّت آن از دست رفته است و خون در عصر و زمان ما به خاطر منافع محلّلۀ فراوانش مالیّت پیدا کرده و قابل خریدوفروش می‌گردد، همچنین اعضای بدن انسان جهت پیوند و مانند آن که در گذشته فایده و مالیّتی نداشت و امروز گران‌بهاست.

تبدّل موضوع در این صورت نیز روشن و آشکار است، زیرا صفات مقوّمه و ویژگی‌های معنوی مؤثر در حکم تغییر کرده است، و اینجا جای استصحاب نیست.