دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 429

کوتاه سخن این که: احکام شرع مقدّس در طول قرون و اعصار ثابت و لایتغیّر است و زمان و مکان آن را تغییر نمی‌دهد، چرا که حلال همواره حلال و حرام همیشه حرام خواهد بود.

امّا موضوعات عرفیّه دائماً در حال تغییر و تبدیل است و هر زمان موضوع تغییر کند حکم نیز به تَبَع آن تغییر می‌نماید. چرا که موضوع در بسیاری از اوقات متأثّر از زمان و مکان است. بدین جهت با دگرگونی زمان و مکان، موضوع نیز دگرگون و به تبع آن حکم هم تغییر می‌کند.

دگرگونی موضوع نیز اقسام مختلفی دارد: گاه به تبدّل ماهیّت آن است، و گاه به تغییر اوصاف خارجی آن می‌باشد و گاه امور اعتباریّه‌اش تغییر می‌پذیرد و منظور از تأثیر زمان و مکان در اجتهاد همین است. «1»

*** تفسیر سوم: تفسیر دیگر در تأثیر زمان و مکان در اجتهاد آن است که تغییرات زمان و مکان گاه موجب تنبّه فقیه به سوی مسائل تازه و هدایت فکر و ذهن وی به آن سمت و سو می‌گردد، در نتیجه متوجّه اموری می‌شود که در گذشته به آنها توجّهی نداشت.

مخصوصاً این معنا پس از تشکیل حکومت اسلامی در ایران بروز و ظهور خاصّی داشت. البتّه این بدان معنا نیست که اگر فقیهی خارج از آن دایرۀ زمانی و مکانی باشد، افکار و آرای ویژه‌ای دارد، و هنگامی که وارد آن محدوده شد، تمام آن افکار متحوّل و دگرگون می‌گردد، بلکه منظور این است که نیازها و مصالح نظام و امّت اسلامی را در آن شرایط بهتر درک می‌کند.

به عنوان مثال فقیهی توجّه پیدا می‌کند که تحصیل علم و دانش- اعمّ از علوم دینی یا دنیوی- که در سابق آن را از واجبات کفایی می‌شمرد، اکنون از واجبات عینی است. زیرا ملاحظه می‌کند که مسلمانان سخت نیاز به مدیران دانا و متعهّدی دارند که امورات دینی و دنیایی آنها را رهبری کنند و روشن است که جمعیّتی نادان و بی‌سواد پیشرفتی نخواهند کرد و جزء ملل عقب مانده خواهند شد و قطعاً خدا و پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمّۀ معصومین علیهم السلام راضی به ضعف و زبونی و عقب‌ماندگی مسلمانان نخواهد بود.

بر این اساس، مجتهد فتوا به وجوب عینی تحصیل علم و دانش داده و حکم جهاد با لشکر جهل و بیسوادی را صادر می‌کند تا هر مسلمانی به حسب استعداد و تواناییش به جنگ با غول جهل و نادانی برود و از وادی ظلمت جهل به فضای روشن و نورانی علم و آگاهی گام نهد.

بنابراین، زمان، مجتهد را به نکات جدیدی توجّه می‌دهد، و باعث تغییر فتوای وی می‌شود.

*** مطلب سوم: ضوابط کلّی استنباط مسائل مستحدثه

معروف است که قضیّه بر دو قسم است: قضیّۀ خارجیّه و قضیّۀ حقیقیّه.

قضایای خارجیّه به قضایایی گفته می‌شود که حکم نسبت به افراد موجود در خارج ثابت است. مثلًا