دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 435

وی می‌شود، در اینجا عنوان ثانوی ضرر، خوردن آن غذا را بر او حرام می‌کند.

ج) «إضرار به غیر» کندن چاه فاضلاب در منزل کار مباح و جایزی است. امّا اگر موجب ضرر بر همسایه گردد این عنوان ثانوی آن را ممنوع می‌کند، حدیث معروف سمرة بن جندب «1» از همین قسم است.

د) «عسر و حرج شدید» از دیگر اقسام عناوین ثانویه است؛ مثلًا اگر روزه برای زن حامله یا پیرمرد و پیرزنی ضرر نداشته باشد، ولی آنها را به زحمت شدیدی بیندازد، در اینجا عنوان عسر و حرج به آنها اجازۀ افطار می‌دهد.

ه) «مقدّمۀ واجب»؛ مانند مثال حفر چاه برای تحصیل آب جهت وضو و غسل که شرح آن گذشت.

آنچه مقدّمۀ حفظ نظام محسوب می‌شود نیز از همین قبیل است.

و) «مقدّمۀ حرام» نیز از اقسام عناوین ثانویه است. استعمال تنباکو در فتوای معروف میرزای شیرازی از باب مقدّمۀ حرام، تحریم شد.

ز) «معاونت بر امور واجبه یعنی کمک به تحقق واجبات شرعیّه». مثل این که گاه جهاد با دشمن جز با کمک‌های مالی مردم امکان‌پذیر نباشد. در چنین صورتی کمک‌های مذکور واجب است.

ح) «اعانت بر اثم»؛ یعنی کمک به ظلم و دیگر محرّمات، مانند فروش انگور به کسی که آن را به شراب تبدیل می‌کند، به قصد این کار؛ تفاوت این عنوان با مقدّمۀ واجب و حرام این است که اعانت با فعل غیر سنجیده می‌شود، امّا مقدّمۀ واجب و حرام با فعل خود فاعل مقایسه می‌شود.

ط) «قاعدۀ اهمّ و مهم» از دیگر اقسام عناوین ثانویّه است. مثل این که امر دائر است بین تصرّف در مال غیر و نجات نفس محترم، که در اینجا به حکم قاعدۀ اهمّ و مهم، نجات نفس محترم، تصرّف در ملک غیر را تجویز می‌کند.

ی) نذر و عهد و قسم، که این عناوین سه‌گانه امور مباح را بر انسان حرام یا واجب می‌کند.

و اقسام دیگر عناوین ثانویّه، که ذکر تمام آنها به طول می‌انجامد.

3. آثار عناوین ثانویّه

عناوین ثانویّه آثار فراوانی در شکوفایی فقه اسلامی و دگرگونی‌های آن و تطبیقش بر نیازهای بشر دارد. چه بسا مشکلات متعدّدی که در پرتو عناوین ثانویّه حل می‌شود.

توضیح آنکه: نیازهای بشر همواره در حال تغییر و تحوّل است، و هیچ‌گاه ثابت و یکنواخت نمی‌ماند. هر چه زمان به پیش می‌رود، نیازهای جدیدی برای انسان رخ می‌دهد، همان گونه که مسائل اجتماعی دائماً در حال دگرگونی است. با توجّه به این مطلب، چگونه می‌توان این دگرگونی‌ها و تغییرات را با احکام ثابت و غیر قابل تغییر اسلام که حلالش تا روز قیامت حلال و حرامش نیز چنین است، تطبیق کرد؟

همچنین احکام اسلام ثابت و نیازهای انسان بر