دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 45

حالت اوّلیۀ خلقت تجاوز نکنند- آن را می‌شناسند» «1» و به تعبیر دیگر: «معروف» و «منکر» یعنی «شناخته» و «ناشناخته» اشارۀ روشنی به این حقیقت دارد که کارهای نیک با روح و فطرت انسان آشناست و کارهای زشت، ناآشناست.

به بیان دیگر: بر خلاف آنچه بعضی می‌پندارند فطری بودن «دین» منحصر به اصل توحید و خداپرستی نیست بلکه شامل تمام اصول و فروع می‌شود؛ البتّه منظور کلیات فروع است، فی المثل «جهاد» یک امر فطری است چرا که هرکس با فطرت خود درک می‌کند که در مقابل تهاجم دشمن باید از خود دفاع کند، «حج» که یک عبادت دسته جمعی است با فطرت اجتماعی بودن انسان هماهنگ است، «نکاح و ازدواج» که برای ارضای سالم غریزۀ جنسی است به فرمان فطرت انجام می‌شود و «حسن عدل و قبح ظلم» از فطریات است.

از برکات این ویژگی این است که همچنانکه فطرت انسانی امری ثابت و پایدار و همگانی و همه زمانی است قوانین و مقرّرات دینی نیز کهنه نمی‌شود و برای همۀ اعصار و امصار سریان و جریان دارد. بر همین اساس است که در ادامۀ آیۀ مزبور آمده است:

««لٰا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّٰهِ ذٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ»؛ دگرگونی در آفرینش الهی نیست این است آیین استوار».

البتّه دوام و استمرار فقه، لازمۀ خاتمیّت دین نیز می‌باشد زیرا خاتمیّت دین اسلام اقتضا دارد که آیین و قوانین اسلامی به حدّ تمام و کمال رسیده باشد و در بستر زمان و طول دوران با همۀ فراز و نشیب‌ها و مقتضیّات و مطالبات مختلفش قابل تطبیق و پیاده شدن باشد.

تفصیل رمز و راز این دوام و جاودانگی، با آن اختلاف و دگرگونی در زمان و مکان، در فصل دیگری از همین کتاب تحت عنوان «نقش زمان و مکان در اجتهاد» آمده است.

3. فراگیر بودن فقه نسبت به همۀ نیازها

چنانکه گذشت لازمۀ فطری بودن و خاتمیّت دین استیعاب و فراگیر بودن فقه اسلامی نسبت به همۀ اعصار و امصار و در نتیجه توان پاسخگویی آن نسبت به همۀ نیازهای انسانی در طول زمان است و این مطلبی است که هم تعدادی از آیات، به آن پرداخته است و هم از بعضی از روایات استفاده می‌شود: از آیات، علاوه بر آیاتِ دالّ بر فطری بودن و خاتمیّت دین و آیۀ همگانی بودن رسالت پیامبر مکرّم صلی الله علیه و آله: «وَ مٰا أَرْسَلْنٰاکَ إِلّٰا کَافَّةً لِلنّٰاسِ» «2» و آیۀ اکمال «الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ … » «3» - علاوۀ بر همۀ اینها- در آیۀ «نَزَّلْنٰا عَلَیْکَ الْکِتٰابَ تِبْیٰاناً لِکُلِّ شَیْ‌ءٍ» «4» نیز به آن تصریح شده است.

و از روایات، روایات فراوانی بر این فراگیری دلالت دارد که در فصل‌های متعددی از این کتاب به

______________________________
(1). المیزان، ج 2، ص 232.
(2). سبأ، آیۀ 28.
(3). مائده، آیۀ 3.
(4). نحل، آیۀ 89.