دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 452

2. یکی از یاران امام رضا علیه السلام خدمت آن حضرت عرض کرد: راه من دور است و من نمی‌توانم هر زمان که می‌خواهم، به نزد شما بیایم، معالم و مسائل دین خود را از چه کسی فرا بگیرم؟ امام فرمود:

«من زکریا بن آدم القمی المأمون علی الدین و الدنیا

؛ از زکریا بن آدم قمی که امین بر دین و دنیاست». راوی می‌گوید:

«فلمّا انصرفت قدمنا علی زکریا بن آدم، فسألته عمّا احتجت الیه؛ هنگامی که به وطن بازگشتم به نزد زکریا بن آدم رفتم و مسائل مورد نیاز را از او پرسیدم». «1»

3. در حدیث دیگری کسی از آن امام علیه السلام می‌پرسد:

«لا أکاد أصل إلیک أسألک عن کل ما احتاج الیه من معالم دینی، أ فیونس بن عبد الرحمن ثقة آخذ عنه ما احتاج إلیه من معالم دینی؟

؛ من به شما دسترسی ندارم تا آنچه از مسائل دینی را نیاز دارم از شما بپرسم، آیا یونس بن عبد الرحمن مردی موثق و مورد اعتماد است تا مسائل دینی خود را از او فرا بگیرم؟» امام فرمود: «آری». «2»

در این دو روایت، معالم دین شامل فتوا و روایت هر دو می‌باشد و همچنین از روایت اخیر استفاده می‌شود که این مسأله برای سؤال‌کننده مسلّم بوده است که می‌توان مسائل دینی را از عالمان مورد اعتماد گرفت. از این رو از امام علیه السلام از مصداق این حکم عام می‌پرسد.

گروه سوم: نهی از فتوای به غیر علم

در این دسته به روایاتی اشاره می‌شود که مسلمانان را از فتوا به غیر علم برحذر داشته و خاطرنشان می‌سازد که گناه کسی که به آن فتوا عمل کند، به عهدۀ فتوا دهنده است؛ پر واضح است که عمل به فتوا مسلّم گرفته شده است.

1. رسول خدا صلی الله علیه و آله به ابو ذر فرمود:

«یا ابا ذر إذا سُئِلْتَ عن علم لا تعلمه فقل: لا أعلمه، تنج من تبعته و لا تفت بما لا علم لک به تنج من عذاب اللّٰه یوم القیامة

؛ ای ابو ذر، وقتی از تو سؤالی پرسیده شود که پاسخ آن را نمی‌دانی، بگو نمی‌دانم تا از پی‌آمد آن نجات یابی و به آنچه علم نداری، فتوا مده تا از عذاب خداوند در روز قیامت نجات یابی». «3»

2. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:

«من أفتی النّاس بغیر علم کان إثمه علی من افتاه

؛ آن کسی که بدون علم و آگاهی برای مردم فتوا صادر کند، گناه آنان بر عهدۀ اوست». «4»

3. امام باقر علیه السلام فرمود:

«من أفتی الناس بغیر علم و لا هدی من اللّٰه لعنته ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب و لحقه وزر من عمل بفتیاه

؛ آن کس که بدون آگاهی و هدایت الهی برای مردم فتوا دهد، فرشتگان رحمت و فرشتگان عذاب وی را لعنت می‌کنند و گناه کسی که به فتوای او عمل کرده، به عهدۀ اوست». «5»

5. اجماع

علمای اهل سنّت این دلیل را بسیار مورد توجّه

______________________________
(1). وسائل الشیعة، ج 18، ص 106، ح 27.
(2). همان مدرک، ص 107، ح 33.
(3). بحار الأنوار، ج 74، ص 76.
(4). مستدرک حاکم، ج 1، ص 126.
(5). وسائل الشیعة، ج 18، ص 9، ح 1.