دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 454

شود در هر صورت ثابت می‌کند که این مسأله قابل تردید نیست.

مخالفان تقلید:

اشاره

با اینکه مسألۀ تقلید و رجوع جاهل به عالم امری روشن، فطری و اجماعی است و سیرۀ متشرّعه نیز در طول تاریخ اسلام بر همین بوده است که افراد عامی احکام حلال و حرام را از مجتهدان می‌پرسیدند و بر اساس فتوای آنها عمل می‌کردند؛ ولی با این حال برخی از عالمان با مسألۀ تقلید مخالفت کردند. از امامیّه گروه اندکی از اخباریون «1» با تقلید مخالفند و در میان اهل سنّت نیز برخی از علمای ظاهری همانند داوود بن علی و ابن حزم و همچنین گروهی از علمای حنبلی مثل ابن تیمیه و ابن قیم جوزی و فرقۀ اباضیه قائل به حرمت تقلید شده‌اند. «2» از ابو حنیفه و أبو یوسف نیز نقل شده است که گفته‌اند: «لا یحل لاحدٍ ان یقول بقولنا حتی یعلم من این قلناه؛ برای کسی جایز نیست که قائل به قول ما شود، مگر آنکه مدرک و دلیل قول و نظر ما را بداند». «3»

از احمد حنبل نقل شده است که گفت: «لا تقلّدنی و لا تقلّد مالکاً و لا الثوری و لا الاوزاعی، و خذ من حیث اخذوا؛ نه از من تقلید کن و نه از مالک و ثوری و اوزاعی؛ بلکه حکم را از همان منبعی بدست آور، که آنان بدست آوردند». «4»

شوکانی که از مخالفان تقلید است، می‌گوید:

«جمهور معتقدند مطلقا تقلید در فروع دینی جایز نیست».

سپس از «قرافی» نقل می‌کند که: مذهب مالک و مشهور علما بر وجوب اجتهاد و ابطال تقلید است و ابن حزم بر این مسأله ادّعای اجماع کرده است. سپس می‌افزاید: ائمّۀ اربعه معتقد بودند که نباید از آنها تقلید کرد. «5»

ابن حزم می‌نویسد: «و لا یحلّ لأحدٍ أن یقلّد احداً؛ لا حیّاً و لا میّتاً و علی کلّ أحد من الاجتهاد حسب طاقته؛ برای احدی جایز نیست از شخص دیگر، چه آن شخص زنده باشد و یا مرده تقلید کند؛ بلکه بر هر کسی لازم است به اندازۀ توانش اجتهاد نماید». «6»

آنگاه این سؤال را مطرح می‌کند که انسان عامی برای یافتن احکام الهی باید چگونه عمل کند؟

می‌گوید: «آن شخص حتّی اگر از جاهل‌ترین افراد روی زمین باشد، لازم است از کسی که از دیگران نسبت به مسائل دینی عالم‌تر است. سؤال خویش را بپرسد و بگوید دین پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در این مسأله چه فرموده است؟ وقتی که آن عالم وی را راهنمایی کرد، و فتوا داد، از او می‌پرسد: «هکذا قال اللّٰه عز و جل و رسوله؟؛ آیا این سخن را خدا و رسولش فرموده‌اند» اگر آن عالم پاسخ داد: آری، همان را می‌گیرد و عمل

______________________________
(1). ر. ک: الفوائد المدنیّه، ص 40 به بعد. هر چند صاحب حدائق که اخباری معتدلی است، تصریح می‌کند: بر آن کس که توان استنباط احکام را ندارد، تقلید جایز است (حدائق الناضرة، ج 8، ص 497).
(2). ر. ک: دائرة المعارف الاسلامیه، ج 5، ص 417.
(3). موسوعۀ فقهیّۀ کویتیّه، ج 13، ص 161.
(4). همان مدرک.
(5). ارشاد الفحول، ج 2، ص 333.
(6). المحلّی (ابن حزم)، ج 1، ص 66.