دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 456

همچنین این سخن با ادعای اجماع بر جواز تقلید سازگار نیست؛ غزالی نخستین دلیل جواز تقلید را اجماع صحابه دانسته است. «1»

بنابراین، بعید نیست که کلمات ابو حنیفه و احمد حنبل، مربوط به عالمانی باشد که توان استنباط احکام را دارند و در واقع از مردم عامی انصراف دارد، زیرا بسیارند کسانی که داخل در اسلام شده‌اند و در کشورهای غیر عربی زندگی می‌کنند، نه قادر بر استنباط احکام از قرآن هستند و نه از سنّت پیامبر، و چه بسا در میان آنها افراد کاملًا بی‌سوادی باشند. آیا هیچ کس می‌گوید: آنها مکلّف به احکام اسلام نیستند؟

به یقین نه، اگر مکلّف هستند- که هستند- چگونه می‌توانند احکام اسلامی را بدست آورند؟ آیا راهی جز رجوع به فقها و علمای دینی دارند؟ این مطلب به قدری واضح است که هیچ کس نمی‌تواند در آن تردید کند.

ادلّۀ مخالفان تقلید

1. آیات

قرآن کریم در آیات متعدد از تقلید مذمت کرده است.

ابن حزم اندلسی می‌گوید: ما برهان بر بطلان تقلید داریم، و خداوند از تقلید مذمت کرده است، این مطلب از مذمت گروهی که گفته‌اند: «إِنّٰا أَطَعْنٰا سٰادَتَنٰا وَ کُبَرٰاءَنٰا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا». «2» به دست می‌آید. «3»

شوکانی علاوه بر آیۀ فوق این آیات را نیز در مذمت تقلید ذکر می‌کند: «إِنّٰا وَجَدْنٰا آبٰاءَنٰا عَلیٰ أُمَّةٍ» * «4» «اتَّخَذُوا أَحْبٰارَهُمْ وَ رُهْبٰانَهُمْ أَرْبٰاباً مِنْ دُونِ اللّٰهِ». «5»، «6»

فقیه بزرگوار آیة اللّٰه خویی می‌نویسد: به این آیه که بر توبیخ تقلید دلالت دارد نیز استدلال شده است:

«وَ إِذٰا قِیلَ لَهُمْ تَعٰالَوْا إِلیٰ مٰا أَنْزَلَ اللّٰهُ وَ إِلَی الرَّسُولِ قٰالُوا حَسْبُنٰا مٰا وَجَدْنٰا عَلَیْهِ آبٰاءَنٰا». «7»، «8»

در پاسخ باید گفت: اوّلًا این نوع از آیات، ما را از رجوع جاهل به جاهل منع می‌کند و هیچ ارتباطی به تقلید از عالم ندارد. در واقع مخاطب این آیات مشرکان جاهلی هستند که از افراد جاهل و نادان دیگر، به صرف بزرگی ظاهری و تعصبات قومی تبعیّت می‌کردند وگرنه قرآن کریم رجوع به «اهل ذکر» و دانشمندان را خود توصیه می‌کند.

ثانیاً: این گونه آیات، مربوط به اصول دین است؛ چرا که آنچه مشرکان از بزرگان، رؤسا و پدران خویش فرا گرفتند و مطابق آن رفتار می‌کردند، عمدتاً شرک و بت‌پرستی و عقاید خرافی و نادرست بود. و شرایع باطل آنان نیز برگرفته از همان عقاید خرافی بود و می‌دانیم که در اصول دین تقلید جایز نیست. (بحث آن خواهد آمد).

______________________________
(1). المستصفی، ج 2، ص 389.
(2). احزاب، آیۀ 67.
(3). المحلّی (ابن حزم)، ج 1، ص 66.
(4). زخرف، آیۀ 22.
(5). توبه، آیۀ 31.
(6). ارشاد الفحول، ج 2، ص 335.
(7). مائده، آیۀ 104.
(8). موسوعۀ آیة اللّٰه خویی، ج 48، ص 540.