دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 458

مجتهد نیز اطمینان به خبر افراد ثقه حاصل نمی‌کند، پس باید برای او حجّت نباشد.

ثانیاً: فروع را به اصول قیاس می‌کنیم. یعنی همانطور که در اصول دین تقلید جایز نیست، در فروع نیز جایز نمی‌باشد. پاسخ می‌دهد: این قیاس مع الفارق است؛ چرا که میان فروع و اصول دو فرق است:

1. طرق مسائل اصول دین، از توحید و نبوّت، عقلی است که انسان در آنها نیاز به آگاهی- هر چند اندک- دارد و این مسأله به معاش و زندگی انسان لطمه‌ای وارد نمی‌کند.

ولی فروع دین، با توجّه به کثرت ادلّه و تنوع و تکثّر آن و همچنین طول زمان اجتهاد و فحص و بحث از احکام شرعی، همراه با لزوم وسعت نظر و کثرت اطلاع، سبب انقطاع انسان از امور دیگر و اختلال معاش می‌شود که قوام زندگی به آن است.

2. در مسائل فروع دین، علم و یقین شرط نیست؛ بلکه ادلّۀ ظنّی مانند خبر واحد نیز کافی است.

ولی مسائل اصولی نیاز به جزم و یقین دارد (که با قول مجتهد به دست نمی‌آید). «1»

4. شبهه عقلی در نقد تقلید

یکی از شبهاتی که در مسألۀ تقلید مطرح است، این است که تقلید سبب انحطاط فکری می‌شود؛ زیرا جواز تقلید موجب می‌شود که افراد به دنبال علم نروند و به صرف اینکه مجتهدی وجود دارد که می‌توان از وی تقلید کرد، به دنبال علم و دانش نباشند.

پاسخ

در پاسخ این شبهه می‌توان گفت که تقلید- به معنای مراجعه به متخصّصان هر فنی- نه تنها موجب انحطاط فکری نمی‌شود، بلکه موجب پیشرفت جامعه و دستیابی به اهداف مختلف علمی، دینی و مانند آن می‌گردد. زیرا هیچ کس توانایی یادگیری همۀ علوم را ندارد؛ بنابراین باید تنها به علم و یا علومی بسنده کند و با بهره‌گیری از شیوۀ پیروی از متخصّصان هر فن، مابقی مشکلات خویش را حل نماید.

علاوه بر آن، باید بپذیریم که جمعی از مردم حتّی اگر بخواهند نیز نمی‌توانند در فروع دین- با آن عمق و گستردگی و دقت- مجتهد شوند؛ بنابراین، اگر از متخصّصان دینی پیروی نکنند، راهی برای انجام وظایف خویش ندارند.

*** آیا احتیاط امکان‌پذیر است؟

ممکن است گفته شود، غیر از اجتهاد و تقلید، راه سومی نیز وجود دارد که همان احتیاط است. بنابراین، اگر کسی توان اجتهاد ندارد، می‌تواند با احتیاط به احکام شرعی عمل کند و نیازی به تقلید ندارد.

در پاسخ می‌گوییم:

اوّلًا: در برخی از مسائل فرعی گاه عمل به احتیاط غیر ممکن است. مثلًا اگر کسی به نمازگزار بگوید «سلام علیکم» و او نداند که آیا مماثلت در جواب