دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 460

حقیقت حکایت می‌کند؛ چرا که می‌فرماید: «فَلَوْ لٰا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ». «1»

این آیه نشان می‌دهد که گروهی از صحابه در مدینه مطالب دینی را فرا می‌گرفتند و به دیگران منتقل می‌کردند و هر چند این آیه اعمّ از معارف دینی و احکام است و همچنین آنچه را که مبلغان عمدتاً به مردم خود منتقل می‌کردند، به معنای اجتهاد مصطلح نیست. و آنان نیز به معنای تقلید مصطلح از آنان مطالب را نمی‌آموختند، ولی بی‌شک در پاره‌ای موارد، با استفاده از اصول کلّی، فروعاتی را نیز استخراج می‌کردند که مصداق اجتهاد و تقلید بود.

در زمان امامان اهل بیت علیهم السلام نیز افراد بی‌شمار دیگری که بر این پایه از دانش و تسلّط دست نیازیده بودند در صورتی که دسترسی به معصوم نداشتند به این افراد مراجعه می‌کردند. این عمل همان تقلید است که امامان هم این عمل را تأیید کرده بر آن صحه گذاشته‌اند، هر چند اجتهاد در آن زمان ساده و ابتدایی بود که به چند مورد اشاره می‌شود:

1) امام باقر علیه السلام به «ابان بن تغلب» که از فضلای اصحاب بود، می‌فرماید:

«اجلس فی مسجد المدینة و أفت الناس فإنّی أحبّ أن یُریٰ فی شیعتی مثلک»

. «2» 2) همچنین شخصی از امام رضا علیه السلام می‌پرسد:

«لا أکاد أصِل الیک أسألک عن کلّ ما احتاج إلیه من معالم دینی، أ فیونس بن عبد الرحمن ثقة آخذ عنه ما احتاج إلیه من معالم دینی؟ فقال: نعم»

. «3» 3) شخص دیگری نیز از امام علی بن موسی الرضا علیه السلام می‌پرسد:

«شُقَّتی بعیدة و لَست أصِل إلیک فی کلّ وقت، فممّن آخذ معالم دینی؟ قال: مِن زکریا ابن آدم القمی المأمون علی الدین و الدنیا». «4»

تقلید از صحابه و تابعین

در صدر اسلام مسلمانان- مخصوصاً کسانی که به تازگی وارد اسلام شده و پیامبر را درک نکرده بودند- مسائل خویش را از صحابه، بویژه عالمان آنها و در اعصار بعد از تابعین می‌پرسیدند. از میان صحابه کسانی که مردم از آنها فتوا می‌گرفتند، علاوه بر علی بن ابی طالب علیه السلام می‌توان به ابن عباس، ابن مسعود، زید بن ثابت و جمعی دیگر اشاره کرد. «5»

در میان تابعین از کسانی که صاحب فتوا بودند و مردم احکام خویش را از آنها اخذ می‌کردند، می‌توان به سعید بن مسیب (م 94) و سعید بن جبیر (م 95) اشاره کرد. «6»

تقلید از فقهای مذاهب اهل سنّت

از اوایل قرن دوم تا اوایل قرن چهارم فقهای فراوانی ظهور کردند و به گونه‌ای این موضوع گسترش یافت که هر شهر فقیهی داشت و هر عالمی شیوه‌ای را

______________________________
(1). توبه، آیۀ 122.
(2). مستدرک الوسائل، ج 17، ص 315، ح 14.
(3). وسائل الشیعة، ج 18، ص 107، ح 33.
(4). همان مدرک، ص 106، ح 27.
(5). ر. ک: موسوعة الفقه الاسلامی (موسوعة جمال عبد الناصر)، ج 1، ص 25 و تاریخ التشریع الاسلامی، ص 84- 82.
(6). ر. ک: تهذیب التهذیب، ج 4، ص 76.