دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 461

در استنباط بر می‌گزید و برای مردم فتوا می‌داد.

نوشته‌اند: «مذاهب گوناگون در آن عصر، به بیش از صد مذهب رسیده بود». «1»

پس از آن، تصمیم گرفتند مذاهب را به چهار مذهب (حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی) محدود کنند و همگان مقلّد این چهار مذهب باشند (رجوع شود به:

بحث ادوار فقه اسلامی در همین کتاب).

تدوین رساله‌های عملیّه

هر چند در میان فقهای گذشته رساله‌هایی برای عمل مقلّدان وجود داشت که برخی از آنها تحت عنوان «المسائل … » تألیف شده است، مثل: المسائل الجیلانیّة، و المسائل الرجبیّه شیخ طوسی و بعدها نیز «جامع عبّاسی» شیخ بهایی و «جامع الشتات» میرزای قمی از همین قسم بود ولی نخستین متن رساله عملیّه توسّط چند تن از فضلای حوزۀ علمیۀ قم و در عصر فقیه نامور سیّد محمّد حسین بروجردی بر طبق فتاوای ایشان تنظیم شد و این گام مؤثّری در طریق واضح ساختن احکام فقهی، برای اوّلین بار، جهت عموم مردم بود چرا که هم اصطلاحات پیچیده مخصوص فقه که رساله‌های پیشین مملوّ از آن بود- مانند رساله جامع الشتات میرزای قمی (م 1231) در این رساله که به نام توضیح المسائل نامیده شد، وجود نداشت. جمله‌بندی‌ها ساده و روشن، و در عین حال دقیق و منسجم بود و به همین دلیل، اثر عمیقی در رغبت اقشار متدین نسبت به فهم مسائل دینی داشت.

بعد از ایشان مراجع بزرگ دیگر امامیّه نیز از آن متن استفاده کرده، با داخل نمودن فتاوای خود در متن مزبور همان سنّت پسندیده را تعقیب کردند، تا اینکه در حال حاضر، با بازنویسی مجدّد توضیح المسائل و افزودن پاسخ به مسائل مستحدثه، مسائل شرعی مردم به صورت روان، منسجم و نوینی عرضه می‌شود.

در میان فقهای اهل سنّت نیز، مجموعه‌هایی تحت عنوان «مجموعه فتاوا … » عرضه می‌گردد که مسائل مورد نیاز مقلّدان و پیروان خود را پاسخ می‌گویند.

*** پنجم: تقلید در اصول دین

اشاره

مشهور میان علمای اسلام از فریقین این است که اصول دین و احکام اعتقادی تقلیدناپذیرند و باید در این ارتباط تحقیق کرد و به یقین، یا اطمینان رسید. هر چند گروهی تقلید در اصول دین را نیز جایز شمرده‌اند که استدلال آنها خواهد آمد.

ادلّۀ عدم جواز تقلید در اصول دین:

عمده‌ترین دلیل، دلیل عقلی است؛ چرا که به دلیل «قاعدۀ دفع ضرر محتمل» انسان باید برای دفع ضرر محتمل به دنبال حقایق جهان آفرینش و شناخت جهان آفرین باشد و تکلیف خود را در این مجموعۀ هستی بداند. در برابر سخنان پیامبران و منادیان توحید و داعیان به خیر و صلاح و بهشت و پاداش الهی، نمی‌توان آرام نشست. چرا که عقل حدّ اقل این