دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 468

2. لزوم رجوع به اعلم، خلاف سیره است. به تعبیر آمدی: در میان صحابه فاضل و مفضول بودند و در میان آنها خلفای اربعه، از دیگران آشناتر به طریق اجتهاد بودند، ولی شنیده نشد که صحابه، عوام را وادار کنند که حتماً از افراد خاصّی تبعیّت کنند و اگر با وجود افضل سراغ مفضول می‌رفتند آنها را سرزنش نمی‌کردند.

جملۀ معروف

«أصحابی کالنّجوم بایّهم اقتدیتم اهتدیتم»

نیز مؤیّد سخن ماست. «1»

سیّد محسن حکیم نیز در ادامۀ نقل ادلّۀ این گروه می‌نویسد: سیرۀ شیعه در عصر معصومان بر این قرار گرفته بود که از همه علمای معاصر فتوا می‌گرفتند، با اینکه اختلاف مراتب آنها را در علم و فضل می‌دانستند همچنین وجوب مراجعه به اعلم موجب عسر است که در شریعت منفی است. علاوه بر آن، اگر تقلید اعلم لازم بود، بر شیعیان واجب بود که به ائمّه مراجعه کنند، نه به اصحاب؛ چرا که ائمّه اعلم همه بودند. «2»

ولی پاسخ همۀ این استدلالات را با یک دلیل می‌توان داد و آن اینکه تقلید اعلم تنها در جایی است که اختلاف میان دو فقیه در مسأله‌ای اجمالًا یا به طور تفصیل، مسلّم باشد.

در اینجا عقل و عقلا حکم می‌کنند که با وجود اعلم نباید به سراغ غیر اعلم رفت، همانگونه که اگر دو طبیب در تشخیص بیماری و داروی کسی به یقین با هم اختلاف داشته باشند و یکی از آنها آگاه‌تر و باتجربه‌تر و پرسابقه‌تر باشد عقل و عقلا اجازه نمی‌دهند که نظر او را رها کرده و به قول کسی عمل نماید که از نظر علم و تجربه، نسبت به او ضعیف‌تر است و با توجّه به اینکه مهم‌ترین دلیل بر جواز تقلید در فروع دین، دلیل عقل و سیرۀ عقلاست و عقلا در این گونه موارد، تقلید اعلم را لازم می‌شمرند.

اطلاق آیات و روایات از چنین مواردی که اختلاف میان فتوای اعلم و غیر اعلم محرز است، به یقین منصرف می‌باشد.

*** نهم: تقلید میّت

در اینکه آیا می‌شود از مجتهدی که در قید حیات نیست، تقلید کرد، یا خیر، میان علما گفتگوست. از کلام «فخر رازی» بر می‌آید که نمی‌شود از میّت تقلید کرد. وی بحثی را مطرح می‌کند که آیا غیر مجتهد می‌تواند با آنچه را که از دیگری نقل می‌کند، فتوا دهد؟

در پاسخ می‌گوید: اگر از میّت حکایت کند، نمی‌شود سخن او را اخذ کرد؛ چرا که سخن و رأی میّت اعتباری ندارد؛ زیرا اگر آن مجتهد زنده باشد، با مخالفت وی اجماع منعقد نمی‌شود، ولی در صورت مرگش منعقد می‌شود و این، دلیل بر آن است که پس از مرگ میّت، رأی و نظر او اعتبار ندارد. «3»

در «ارشاد الفحول» پس از نقل کلام فوق آمده است: این کلام فخر رازی صریح در این نکته است که نمی‌شود از اموات تقلید کرد؛ سپس می‌افزاید: غزالی

______________________________
(1). الإحکام فی اصول الأحکام، ج 4، ص 458.
(2). مستمسک العروه، ج 1، ص 26.
(3). المحصول، ج 2، ص 456.