دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 476

لَیَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ»؛ خدا به مؤمنان از شما و کسانی که کارهای شایسته انجام داده‌اند وعده داده که حکومت در زمین را در اختیار آنان قرار دهد. همان گونه که به پیشینیان آنها خلافت روی زمین را بخشید». «1»

زمخشری، مفسّر معروف می‌نویسد: «الخطاب برسول اللّٰه، وعد اللّٰه ان ینصر الإسلام علی الکفر و یورثهم الأرض و یجعلهم فیها خلفاء کما فعل ببنی اسرائیل؛ مخاطب این آیه رسول خداست؛ خداوند به آن حضرت وعده داد که اسلام را بر کفر پیروز کند و او و امّتش را وارث زمین و حکمرانان و خلفای آن قرار دهد، چنانکه با بنی اسرائیل اینگونه عمل کرد». «2»

3. ««وَ نُرِیدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَی الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا فِی الْأَرْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوٰارِثِینَ»؛ ارادۀ ما بر این قرار گرفته که بر مستضعفان منّت نهیم و آنان را پیشوایان و وارثان زمین قرار دهیم». «3»

4. ««إِذْ قٰالُوا لِنَبِیٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنٰا مَلِکاً نُقٰاتِلْ فِی سَبِیلِ اللّٰهِ»؛ گروهی از بنی اسرائیل به پیامبرشان گفتند فرماندهی برای ما نصب کن تا با همراهی او در راه خدا (با طالوت ستمگر) بجنگیم». «4»

ارتباط این آیه با محل بحث، بدین جهت است که نشان می‌دهد نصب فرماندهی در جنگ به عهدۀ پیامبر زمان قرار داشت و بر همین اساس، مردم از او تقاضای این نصب را داشتند.

5. ««وَ آتَیْنٰاهُمْ مُلْکاً عَظِیماً»؛ به آل ابراهیم پادشاهی و حکومتی بزرگ بخشیدیم». «5»

از امام باقر علیه السلام نقل شده که منظور از مُلک در آیه، حکومت و پیشوایی بر امّت است. «6»

6. ««إِنِّی جٰاعِلُکَ لِلنّٰاسِ إِمٰاماً»؛ من تو را پیشوای مردم برگزیدم». «7»

روشن است که منظور آیه، امامت و سرپرستی و سیاست‌گذاری کلان جامعه و مدیریت بر آن است که به حضرت ابراهیم علیه السلام اعطا شد.

7. ««عَسیٰ رَبُّکُمْ أَنْ یُهْلِکَ عَدُوَّکُمْ وَ یَسْتَخْلِفَکُمْ فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرَ کَیْفَ تَعْمَلُونَ»؛ امید است پروردگارتان دشمن شما را هلاک کند و شما را در زمین جانشین (آنها) سازد و بنگرد چگونه عمل می‌کنید». «8»

جمع‌بندی:

از مجموع آیات پیش گفته و آیاتی دیگر به دست می‌آید که تشکیل حکومت دینی در متن شرایع و ادیان آسمانی قرار داشته است.

به علاوه، فصول مختلفی از تورات نیز شاهد و گواه این معناست، و هیچ سندی تاریخی در دست نیست که بر خلاف آن گواهی دهد، بلکه تعبیرات فراوانی را- حتّی در آیین مسیح که معروف به صلح طلبی و مخالفت با شدت و خشونت است-

______________________________
(1). نور، آیۀ 55.
(2). کشاف، ج 3، ص 353.
(3). قصص، آیۀ 5.
(4). بقره، آیۀ 246.
(5). نساء، آیۀ 54.
(6). کافی، ج 1، ص 186، ح 4؛ ر. ک: تفسیر نور الثقلین، ج 1، ص 491- 490.
(7). بقره، آیۀ 124.
(8). اعراف، آیۀ 129.