دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 48

حوزۀ فرد، ابواب و مسائلی چون نماز، روزه، اعتکاف، مسائل مربوط به نظافت ظاهری و سلامت جسمانی (طهارت و نجاسات، اطعمه و اشربه و … )

مشاهده می‌شود و در حوزۀ جامعه، مسائل مربوط به روابط اجتماعی انسان و وظایف و حقوق او در برابر دیگران تحت عناوینی چون معاملات، احوال شخصیه (نکاح و طلاق و مانند آن) مجازات‌های جزایی و کیفری (حدود، قصاص و دیات) قضاوت و … به چشم می‌خورد.

اسلام و فقه اسلامی نه از پیوند بین فقه و اخلاق غفلت ورزیده (چنانکه در بخش آیندۀ این فصل خواهد آمد) و نه از پیوند بین فرد و جامعه. اگر بخواهیم جامعۀ سالمی داشته باشیم باید فرد فرد سالمی داشته باشیم و اساساً آحاد و افراد هستند که جامعۀ انسانی را تشکیل می‌دهند و روشن است که برخورداری فرد فرد انسان‌ها از سلامت روحی و اخلاقی نیاز دارد به وضع یک سری از قوانین و مقرّرات فردی در قالب واجب، حرام، مستحب و مکروه که فقه اسلامی جوابگوی آن است.

5. آمیختگی «فقه» و «اخلاق»

برتری قابل توجّه دیگری که می‌توان برای فقه اسلامی برشمرد آمیختگی آن با اخلاق است؛ عبادات که باب مهمّی از ابواب فقه را تشکیل می‌دهد هدف و غرض اخلاقی دارد مثلًا نماز عروج به عالم ملکوت و تقرّب به مبدأ هستی

(الصلاة قربان کلّ تقیّ) «1»

و فاصله گرفتن از فحشا و منکرات «إِنَّ الصَّلٰاةَ تَنْهیٰ عَنِ الْفَحْشٰاءِ وَ الْمُنْکَرِ» «2» را به دنبال دارد و «ریا» که یکی از رذایل اخلاقی به حساب می‌آید در فقه اسلامی از قانون و حکم وضعی خاصّی برخوردار است و سبب بطلان عمل عبادی می‌شود و «مکاسب محرمه» که بخش قابل توجهی از فقه معاملات را شامل می‌شود در دل خود بحث از غیبت و کذب و نمیمه و بسیاری از مسائل اخلاقی را جای داده است چرا که هر کدام از این عناوین اخلاقی ممکن است به ابزاری برای کسب و درآمد مبدّل شود.

چنانکه گذشت رهایی انسان از نفس امّاره و طغیان‌ها و سرکشی‌های آن و تصفیۀ درون انسان‌ها از وسوسه‌ها و رشد و تکامل‌بخشی به نفس آدمی که هرگاه به صلاح آید مبدأ فضایل اخلاقی و اگر به فساد گراید مبدأ رذایل اخلاقی است همچنانکه نیازمند به شناسایی این زمینه‌ها و استعدادها و آشنایی با درمان‌ها و پیشگیری‌هاست و علم اخلاق متصدّی آن است نیازمند به مجموعه‌ای از مقرّرات و قوانینی است که فقه به آن می‌پردازد.

مسائل فقه اسلامی به گونه‌ای با مسائل اخلاقی تنیده شده که نمی‌توان کسی را پیدا کرد که متدیّن و متعبّد به واجبات و محرّمات دینی باشد ولی آراستۀ به فضایل اخلاقی و گریزان از رذایل اخلاقی نباشد این در حالی است که از دادستان دیوان ایالت متحدۀ آمریکا «رابرت هوگوت جکسون» نقل شده که گفته است: «قانون در آمریکا فقط تماس محدودی با

______________________________
(1). کافی، ج 3، ص 265، ح 6.
(2). عنکبوت، آیۀ 45.