دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 5

الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ» شده است: «وَ هُوَ الَّذِی أَنْشَأَکُمْ مِنْ نَفْسٍ وٰاحِدَةٍ فَمُسْتَقَرٌّ وَ مُسْتَوْدَعٌ قَدْ فَصَّلْنَا الْآیٰاتِ لِقَوْمٍ یَفْقَهُونَ».

ب) حوزه و محدودۀ استعمال این واژه در لسان آیات، اختصاص به احکام فرعی ندارد بلکه فقیه قرآنی کسی است که در مجموعۀ دین از فهم دقیق و بصیرت لازم برخوردار باشد، خواه در شاخۀ مسائل اعتقادی یا اخلاق یا مسائل فرعی عملی.

استفادۀ این نکته از مثل آیۀ 122 سورۀ توبه:

«لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ» ابهامی ندارد؛ زیرا اوّلًا: «دین» که تفقه در آیه، به آن تعلق گرفته، عبارت از مجموع مسائل اسلامی است:

«إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللّٰهِ الْإِسْلٰامُ … » «1» ثانیاً: صریح یا ظاهر آیه این است که تفقه در دین، سبب انذار قوم و در نهایت، پذیرش آنان می‌شود و قطعاً چنین هدفی با صرف آشنایی با مسائل حلال و حرام، بدون شناخت مبدأ و معاد و مسائل اخلاقی تأمین نمی‌گردد.

در موارد دیگر از استعمالات قرآنی (حدود 19 مورد دیگر) شمول واژۀ فقه نسبت به غیر مسائل فرعی روشن‌تر است؛ زیرا در همۀ آن موارد بدون استثنا مورد استعمالش مسائل اعتقادی و اخلاقی است، نظیر آیۀ 13 سورۀ حشر که کمیِ خوف از خداوند و در مقابل، مقهور و مرعوب خلق خدا شدن را به قلّت فقه، احاله داده است: «لَأَنْتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فِی صُدُورِهِمْ مِنَ اللّٰهِ ذٰلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لٰا یَفْقَهُونَ».

لازم به ذکر است که این محدودیّت (محدودیّت واژۀ فقه در مسائل دینی) محدودیّتی مفهومی نیست؛ به تعبیر دیگر: هیچ گونه محدودیّتی برای این واژه در عرصۀ آیات نسبت به معنای لغوی به وجود نیامده است و اگر در مثل «لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» محدودیّتی برای این واژه در مسائل دینی فهمیده می‌شود، به یُمن وجود واژۀ «دین» بعد از «لیتفقّهوا» یا قراین دیگر است. به بیان سوم: اگر فقه در لغت به معنای بصیرت و ادراک دقیق است در هر چیز که باشد، در قرآن نیز به همین معنا آمده و تغییری در آن به وجود نیامده است، گرچه مورد استعمال همۀ مشتقات این واژه یا بیشتر آنها در قرآن، حوزۀ مسائل دینی بوده باشد.

فقه در عصر صحابه، تابعین و در روایات معصومین علیهم السلام:

از تأمل در مجموعۀ روایاتی که واژۀ فقه در آن به کار رفته این نتیجه به دست می‌آید که پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمّۀ معصومین علیهم السلام با اقتباس از آیات و تحت تأثیر استعمالات قرآنی، این واژه را به کار می‌گرفتند چه در آنچه به عنوان بخش «الف» و مفهوم این واژه گذشت و چه در بخش «ب» و حوزه و محدودۀ فقه. یعنی فقه را هم در معنای بصیرت و ریزبینی و هم در مجموعۀ دین- نه خصوص احکام فرعی- به کار می‌بردند و فقیه را کسی می‌دانستند که به مجموعۀ مسائل و مفاهیم دینی اعمّ از اعتقادات، اخلاق و احکام، بصیرت لازم را داشته باشد و به اصطلاح، اسلام‌شناسی تمام عیار باشد.