دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 513

1. شارع صریحاً آن را می‌پذیرد مثلًا در مورد بیع می‌گوید: «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ» و یا دربارۀ کل قراردادها و عقود می‌فرماید: «یٰا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ».

2. با سکوت خود آن را می‌پذیرد؛ به این معنا که یک نوع قرارداد اجتماعی یا سنتی در میان مردم و در محیط زندگی امامان معصوم رایج بوده و آنان نهی نکرده‌اند، به طوری که از این سکوت رضایت و امضای آن عمل، فهمیده می‌شود. مثلًا معمول در میان مردم این بوده که اموات خود را به خاک می‌سپردند و بعد از آن مراسم سوگواری یا بزرگداشت برای آنها می‌گرفتند و فرضاً پیامبر صلی الله علیه و آله یا امام معصوم علیه السلام هیچ سخنی دربارۀ آن نفرمودند و به اصطلاح نهی و ردع ننمودند. این عدم ردع دلیل بر امضاست و بسیاری از احکام امضاییه به همین شکل تحقّق یافته است.

همچنین در مورد اصول و قواعدی مانند حجیّت خبر واحد و مسألۀ تقلید و تبعیّت افراد ناآگاه دربارۀ مسائل فقهی از مجتهدان و آگاهان که اساس و پایۀ آن را عقلای اهل عرف گذاشته‌اند و شارع مقدّس گاه با سکوت و عدم ردع و گاه با تصریح آن را امضا نموده است.

از این بحث نتیجۀ مهمّی گرفته می‌شود و آن اینکه معنای احکام امضایی، عرفی شدن احکام اسلام نیست که هرچه در میان عقلای اهل عرف رایج شود از نظر اسلام مورد قبول باشد، بلکه همۀ آنها به یکی از دو طریق فوق باید به امضای شارع مقدّس برسد.

احکام امضایی و عرفی شدن احکام

از آنچه گذشت، به روشنی ثابت شد که تقسیم احکام به تأسیسی و امضایی به معنای عرفی شدن احکام نیست، آن گونه که بعضی پنداشته‌اند و تصوّر کرده‌اند در غیر دایرۀ عبادات باید به سراغ احکام عرفی در هر عصر و زمان برویم و مثلًا آنچه را به عنوان حقوق بشر و احکام مجامع بین المللی یا احکام مصوب مجالس قانون‌گذاری به رسمیّت شناخته می‌شود، پذیرا شویم.

راهی را که آنها پیموده‌اند به شرح زیر است:

1. تحوّل زندگی بشر، گسترش ارتباطات و در یک جمله «مدرنیته» موضوعات جدیدی را پیش پای بشر قرار داده است.

2. از سوی دیگر ما معتقدیم که اسلام خاتم ادیان است و تکالیف و وظایف بشر را برای همۀ زمانها آورده است.

3. از سوی سوم ما می‌بینیم برای همۀ موضوعات حکم صریحی در کتاب و سنّت نیست، بنابراین باید راه حلی برای گشودن این بن بست پیدا کنیم، لذا پیشنهاد می‌شود مقرّرات اسلامی به دو بخش تقسیم گردد:

الف) بخش مناسک و عبادات که ثابت و غیر قابل تغییر است و عقل ما همۀ مصالح آنها را درک نمی‌کند؛ این بخش را می‌بایست بر اساس وحی عمل کرد.

ب) بخش امور اجتماعی که قوانین و مقرّرات مربوط به آنها همیشه در حال تغییر است و