دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 514

می‌بایست همواره اجرا و عدم اجرای آنها با محاسبۀ سود و زیان صورت گیرد. این بخش در حیطۀ کار عقلا است که پیوسته با مشورت، مقرّرات مربوط به آنها را تصویب کنند. در این میان چون دولتهای مردمی می‌توانند نیروهای مختلف را جمع و وادار به بررسی کنند، عاقل‌ترین عقلا محسوب می‌شوند و تصویب مقرّرات حاکم بر جامعه بر عهدۀ آنهاست، زیرا امور شهروندان را بر مبنای مصالح و منافع ملّی و مردمی رتق و فتق می‌کنند. به این ترتیب دولت منشأ اعتباریات حقوقی می‌شود.

طرح کنندگان این دیدگاه هنگام سخن در مورد عرفی شدن احکام، بر این عقیده‌اند که مکانیسم‌های درون دینی می‌تواند روند عرفی شدن را تسریع کند؛ از جملۀ آن مکانیسم‌ها تقسیم احکام به تأسیسی و امضایی است؛ به این معنا که اسلام بر بسیاری از احکام عرفی دوران جاهلیّت صحّه گذاشته و آنها را امضا کرده است و تنها در «فقه العبادة» به تأسیس احکام جدید دست یازیده است و اگر پیامبر اسلام در زمان ما ظهور می‌کرد بر بسیاری از احکام عرفی موجود صحّه می‌گذاشت، زیرا قوانین عرفی عصر ما، به یقین از «فقه الجاهلیة» پیشرفته‌تر و انسانی‌تر است.

بعضی از این گروه عقیده دارند که این مشکل در مورد مذهب اهل سنّت وجود ندارد، زیرا آنها از قیاس و استحسان و مصالح مرسله و … استفاده می‌کنند و حکم را استنباط می‌نمایند. «1»

نقد و بررسی:

ارائه این گونه راه حلها از یک سو به جهت عدم آگاهی کافی از مبانی فقهی و از سوی دیگر متأثر شدن از افکار غربیها و علاقه‌مندان به تمدّن غرب است؛ حال آنکه راه حل مشکل مسائل مستحدثه و مانند آن در اسلام پیش‌بینی شده است. در توضیح این معنا چند نکته گفته می‌شود:

1. احکام و مقرّرات موضوعات جدید، بدون نیاز به قیاس و استحسان و مانند آن، از عمومات و اطلاقات ادلّه، قابل استنباط است. پیامبر خدا در خطبۀ حجة الوداع فرمودند:

«لیس من عملٍ یقرّب إلی الجنّة إلّا قد امرتکم به و لا عمل یقرّب إلی النّار إلّا قد نهیتکم عنه

؛ هیچ عملی نیست که شما را به بهشت و سعادت نزدیک کند مگر اینکه من به آن امر کردم و هیچ عملی نیست که شما را به آتش دوزخ نزدیک کند مگر اینکه شما را از آن نهی کردم». «2»

به یقین منظور این نیست که اوامر و نواهی آن حضرت به صورت جزئی در همۀ مسائل مورد نیاز انسان آمده باشد، بلکه بسیاری از آنها در عمومات و اطلاقات کتاب و سنّت وجود دارد، همان گونه که امام صادق علیه السلام می‌فرماید:

«إنّما علینا أن نلقی إلیکم الأصول و علیکم أن تفرّعوا

؛ بر ماست که اصول احکام را بر شما القا کنیم و بر شماست که فروع را از

______________________________
(1). آنچه در بالا آمد برگرفته از اظهار نظرهای جمعی از روشنفکران جدید است و در کتاب «شاهد بازاری»، ص 80 به آن اشاره شده است.
(2). مستدرک حاکم، ج 2، ص 4؛ کنز العمّال، ج 4، ص 24.