دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 584

وجود دارد و می‌توان گفت تنها مورد تأیید رواقیون و بعضی از دانشمندان لیبرال بوده است. افرادی مانند کانت (فیلسوف معروف فرانسوی) نیز که در ابتدا ویژگی فوق را تأیید می‌نمودند سرانجام پس از اعدام لویی شانزدهم پادشاه فرانسه، افکار خود را در این زمینه تعدیل کردند. «1»

نقد و بررسی مکتب حقوق فطری:

در پایان توضیحاتی که به اختصار در مورد مکتب حقوق فطری و تحوّلات آن در طول تاریخ، آورده شد می‌توان نتیجه گرفت که مبنای اصلی وضع قانون از دیدگاه این مکتب عدالت است و بنابراین بر قانونگذار لازم است که هر قانونی را با این ملاک، سنجیده و وضع نماید، لکن مشکل اینجاست که در مکتب حقوق فطری، تعریف ثابت و واحدی برای مفهوم عدالت وجود ندارد علاوه بر این که تشخیص مصادیق عدالت نیز در بسیاری از موارد کار ساده‌ای نیست.

نتیجۀ مهمّی که در این مکتب از پذیرش عدالت به عنوان مبنای اصلی حقوق، به دست می‌آید، مشروع بودن مقاومت در برابر قوانینی است که از مبنای اصلی خود یعنی عدالت پیروی نکرده‌اند. بر همین اساس در اعلامیّۀ حقوق بشر 1789 فرانسه و در موارد 33 و 34 قانون اساسی 1793 فرانسه، حق مقاومت و انقلاب یکی از مقدّس‌ترین حقوق بشری شناخته شده است. واضح است که حق مقاومت از آنجا که خود ناشی از اصل عدالت است نمی‌تواند ناقض این اصل باشد، بنابراین باید پرسید که شیوۀ عادلانه مقاومت در برابر قوانین غیر عادلانه کدام است؟

طرفداران مکتب حقوق فطری در مورد این شیوه اتفاق نظر ندارند و حتّی برخی از آنان همچون کانت فیلسوف بزرگ آلمانی برای جلوگیری از وقوع هرج و مرج، مقاومت افراد را در برابر قوانین غیر عادلانه جایز نمی‌شمارند. «2»

این اختلاف و مشکل ناشی از کلّی بودن مفهوم عدالت و دشواری تشخیص مقتضای آن خصوصاً در اموری است که جنبه‌های گوناگون دارند و از جهات مختلف باید در آنها مصلحت‌سنجی کرد. واضح است که بیشتر موضوعاتی که نیاز به وضع قانون دارند چنین هستند و بدین ترتیب مکتب حقوق فطری برای تشخیص مقتضای عدالت در مورد آنها با مشکلی جدّی روبه‌رو می‌شود مشکلی که نشان دهندۀ ناتوانی عقل انسان در پی بردن به مصادیق عدالت در بسیاری از موارد است، زیرا ارزش‌هایی مانند عدالت، کلیّاتی هستند که در مقام عمل نمی‌توانند در همه موارد راهگشا باشند چرا که لزوم احقاق حق و اجرای عدالت به ما نمی‌گوید که حق چیست و بر اساس چه عواملی به وجود می‌آید. «3»

______________________________
(1). ر. ک: درآمدی بر حقوق اسلامی، ج 2، ص 92- 89.
(2). حقوق مدنی، اثر مارتی ورینو، ج 1، شمارۀ 13، به نقل از کلیات حقوق، ص 59.
(3). و از همین جا سرّ نیاز انسان به وحی و تعالیم الهی معلوم می‌شود.