دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 587

زمان، تحوّل یابد. ایجاد هر قاعدۀ جدید و حتّی حفظ قواعد گذشته، با منافع خصوصی دسته‌ای از مردم، تعارض دارد و به همین جهت، تحوّل قواعد حقوقی همیشه با نزاع و کشمکش همراه است. تمام پیروزی‌هایی که در زمینه الغای بردگی و آزادی اندیشه و بیان و مالکیّت خصوصی تاکنون به دست آمده است نتیجه مبارزه‌های دامنه‌داری است که گاه قرنها به درازا کشیده و با خون‌ریزی‌های فراوان همراه بوده است، پس چگونه می‌توان نقش کسانی را که برای حفظ حقوق مبارزه کرده و پیروز شده‌اند در ایجاد این گونه قواعد نادیده گرفت؟ «1»

ریپر دانشمند فرانسوی نیز نظر ایرینگ را دربارۀ چگونگی ایجاد قواعد حقوقی تأیید کرده، نشان داده است که این قواعد در نتیجۀ مبارزه قدرتهای سیاسی و اجتماعی به وجود می‌آید. «2»

2. انتقاد دیگری که بر این مکتب شده، بستن راه هر گونه حرکت اصطلاحی و انقلابی در جامعه است چرا که مطابق این مکتب، مردم و قانونگذار باید لزوماً دنباله‌رو تمایلات اجتماعی و لو منحط باشند و بدین ترتیب این مکتب هیچ‌گاه نمی‌تواند در جهت تکامل جامعه به سوی ارزش‌های والا، نقش مهمّی ایفا کند.

3. همین مکتب تاریخی به مسألۀ نژاد و ملیّت که در طول تاریخ موجب انواع اختلافات و درگیری‌ها در میان ملل مختلف جهان بوده است، اصالت بیشتری می‌دهد با آن که پیامبران الهی و مصلحان بشری همواره کوشیده‌اند که اصالت را به ارزش‌های مشترک انسانی بدهند و مسأله نژاد و ملیّت را کم رنگ کنند تا جامعۀ انسانی به سوی وحدت گام بردارد و دامنۀ درگیری‌ها کم شود.

روشن است که مکتب تاریخی با این هدف اصیل انسانی منافات دارد و به همین جهت برخی از صاحب نظران، این مکتب را مقدّمۀ ظهور حرکت نژادپرستانه نازیسم در آلمان هیتلری دانسته‌اند. «3»

دوم: مکتب‌های تجربی

1- مکتب سوداگرایی یا اصالت فایده

بر خلاف فیلسوفان آلمان و فرانسه که برای ادراکات عقلی در ایجاد علوم، اثر بسزایی قایل بودند، در فلسفه انگلیس مبنای تمام علوم، مشاهده و تجربه است و محسوسات پایه اصلی همه دانش‌ها هستند به همین دلیل است که حکیمان این کشور را اصحاب تجربه و حس نامیده‌اند. بر اساس همین دیدگاه، در علم اخلاق و حقوق، اصول عقلیِ مجرد انکار شده و مفاهیم نیکی و بدی و تکلیف با معیارهای تجربی و خارجی مورد ارزیابی قرار گرفته است. بدین ترتیب این مکتب، فلسفه معروف اپیکور، فیلسوف یونانی پیش از میلاد مسیح را در خاطره‌ها زنده کرده است. «4»

______________________________
(1). کلیّات حقوق، ص 65- 64.
(2). نیروهای سازندۀ حقوق، اثر ریپر، شمارۀ 25 و 44 به بعد به نقل از کلیّات حقوق، ص 65.
(3). برای آگاهی از دیگر انتقادهای وارد شده بر این مکتب ر. ک: درآمدی بر حقوق اسلامی، ج 2، ص 145- 143.
(4). کلیّات حقوق، ص 66.