دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 591

هنجارهای اوّلیه از زمان جوامع بَدَوی، خود به خود در جامعه پدید آمده و مردم به آنها خو گرفته‌اند مانند مذموم بودن انتقام‌جویی و تسویه حساب شخصی از طریق اعمالی همچون ضرب و شتم یا لزوم رعایت احترام افراد. علّت پیروی مردم از این هنجارها آن است که سعادت خود را در آن می‌دانند امّا از هنجارهای ثانویّه معمولًا به صورت پیروی از قانون، اطاعت می‌شود.

هارت اگر چه هنجارهای اوّلیه را ثابت می‌داند ولی در عین حال آنها را نزد همگان مسلّم نمی‌داند و می‌گوید لازم نیست مورد قبول همه افراد باشند بلکه قبول اقلیت حاکم، برای قانون شدن آنها کافی است.

در عین حال در جای دیگری می‌گوید: لازم نیست اکثریّت مردم از دیدگاه اقلیّت پیروی کنند مگر در صورتی که اقلیّت، قانونی بودن موازین اخلاقی را مراعات کنند در غیر این صورت حق مخالفت برای افراد محفوظ است.

هارت همانند آستین، اختیارات فوق العاده‌ای برای قاضی قائل است. «1»

روشن است که بیشتر نقدهای وارد بر دیدگاه بنتام بر نظریات پیروان مکتب او همچون آستین و هارت نیز وارد می‌باشد.

2- مکتب مصلحت‌گرایی یا پراگماتیسم

این نظریه توسّط ویلیام جیمز «2» (1842- 1910) روانشناس و فیلسوف قرن نوزدهم آمریکا بیان شده و پس از او نیز پیروان زیادی یافته است. ویلیام جیمز خود اعتراف می‌کند که پراگماتیسم نامی است نو برای پاره‌ای از شیوه‌های کهن اندیشه. شیوه‌ای است که به موجب آن، به جای گفتگو دربارۀ آرمان‌ها و تصوّرها به نتایج و ثمرات نهایی افعال انسان توجّه می‌شود و معیار ارزش‌ها قرار می‌گیرد.

با این که جیمز از دانشمندان مادی‌گرا نیست و به امور معنوی نیز علاقه نشان می‌دهد ولی اعتقاد او به مشاهده و تجربه سبب شده است که در امور عقلی نیز، حق و باطل را به همین طریق از یکدیگر تمییز دهد. در واقع جیمز می‌خواهد بدین وسیله روشی میانه در بین دیدگاه پیروان مذهب و مادیّون به وجود آورد.

به نظر جیمز میزان تمییز حق از باطل، ثمره عملی است که از اجرای حکمی به دست می‌آید. هر قاعده‌ای که برای رفع نیازمندی‌های بشر و بهبود زندگی او سودمند باشد حق است و اگر زیان بار باشد باطل خواهد بود. به عبارت دیگر: همۀ حقایق نسبی و اضافی هستند و هیچ ملاک ثابت و مطلقی در این باب وجود ندارد. «3»

جیمز معتقد است هیچ نظریه‌ای را که برای زندگی مفید باشد نمی‌توان ردّ کرد. بدین ترتیب در مکتب مصلحت‌گرایی یا پراگماتیسم، تفاوتی بین سودمند و حقیقت باقی نمی‌ماند.

______________________________
(1). درآمدی بر حقوق اسلامی، ج 2، ص 131- 130.
(2). James.
(3). ر. ک: سیر حکمت در اروپا، ج 3، ص 266.