دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 595

تشخیص‌های مختلف افراد و چه بسا اغراض شخصی یا گروهی و هوا و هوس آنان قرار می‌گیرد و هرکس در ذهن خود حقیقتی می‌سازد و آن را به تناسب محیط تغییر می‌دهد و وارونه می‌کند.

3. پذیرش مکتب پراگماتیسم در عمل نیز ضایعات فراوانی دارد و اگر به طور کامل به اجرا گذاشته شود چه بسا به هرج و مرج و یا نقض وسیع قانون منجر گردد چرا که گاهی منفعت فرد در اطاعت نکردن از قانون است و مطابق نظریه پراگماتیسم حقیقت نیز همانجاست که مصلحت قرار دارد.

ممکن است طرفداران این مکتب، برای پرهیز از چنین لازمه فاسدی، تشخیص مصلحت و مفسده هر عقیده و رفتاری را در اختیار قانونگذار بدانند ولی باید توجّه داشت که این کار در واقع خروج از مبانی پراگماتیسم و نقض آنهاست.

سوم: نظریۀ اتّحاد حقوق و دولت

منشأ اندیشۀ اتّحاد حقوق و دولت، آثار فیلسوف معروف آلمانی فرید ریش هگل «1» (1770- 1831) است. علمای حقوق عمومی آلمان با الهام گرفتن از عقاید هگل، اعلام کردند که مبنای حقوق، ارادۀ دولتِ حاکم است و دولت نیز به نوبۀ خود، زاییدۀ یک سلسله قواعد حقوقی است.

با این که هگل را نمی‌توان در زمرۀ فیلسوفان مادی‌گرا به شمار آورد ولی نفوذ فلسفه او در میان مادّی‌گرایان چندان زیاد است که باید فلسفه‌اش را مقدمه‌ای بر مکاتب مادی و سوسیالیستی دانست.

هگل نیز مانند کانت، هدف حقوق را تأمین آزادی اراده انسان می‌داند ولی اضافه می‌کند که آزادی را نباید با امیال و هوس‌های شخصی اشتباه کرد. آزادی فقط در چارچوب نظم قابل پذیرش است و مظهر این نظم و نگهدارندۀ آن، دولت است.

جامعۀ بدون دولت، میدان مبارزۀ خصوصی بین افراد است و تصوّر هیچ حقّی در آن ممکن نیست. هر فردی، پیشرفت و تکامل اخلاقی خود را مدیون دولت است و در سایۀ این نظم و ارادۀ دولت است که مفهوم حق و تکلیف به وجود می‌آید. بنابراین تشکیل دولت (بر خلاف آنچه ژان ژاک روسو می‌گوید) نتیجۀ قرارداد یا خواسته کسی نیست بلکه امری است معقول که برای رسیدن به هدف نهایی زندگی انسان یعنی اجتماعی شدن و آزادی یافتن، ضرورت دارد.

همه باید دولت را مقدّس شمارند و اطاعتش را بر خود واجب بدانند. در برابر قدرت حکومت، هیچ حقّ فردی وجود ندارد. فرض اختلاف بین حقوق و دولت و سیاست و اخلاق، در هیچ صورتی ممکن نیست. دولت نفع عموم را بر نفع فرد مقدّم می‌دارد و اگر لازم شود می‌تواند فرد را فدای جمع کند زیرا حمایت از سود عمومی متضمن منفعت اجزای آن نیز هست.

به نظر هگل، دولت یک فکر خدایی است که در زمین تجسم یافته است. «2»

______________________________
(1). Hegel.
(2). فلسفۀ حقوق، ج 1، ص 193- 191.