دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 603

بایدهایی است که منتج از هست‌هاست، نه از قسم اوّل که نسبی می‌باشد. بنابراین صرف انشایی بودن بیان مانند این جمله که هر شخصی باید مالیات بدهد یا باید به مقرّرات راهنمایی و رانندگی احترام بگذارد، به معنای نسبی بودن و تابع سلیقه افراد بودن نیست. «1»

چهارم: مکتب‌های تحققی

اشاره

این مکتب‌ها را که مبتنی بر حقایق خارجی است به دو گروه اجتماعی و حقوقی می‌توان تقسیم کرد:

1. در مکتب تحقّقی اجتماعی، مبنای قواعد حقوق در اراده عمومی و وقایع اجتماعی است. بر طبق این دیدگاه بنیاد حقوق را نه ارادۀ فرد به وجود می‌آورد و نه قدرت دولت بلکه اعتبار هر قاعدۀ حقوقی وابسته به میزان احترامی است که در زندگی اجتماعی یافته است، چنان که یکی از حقوقدانان بر این اساس در تعریف حقوق می‌گوید: حقوق هر کشور مجموع قواعدی است که در زمان معیّن از طرف محاکم و سایر کسانی که در عمل با حقوق سر و کار دارند اجرا می‌شود حتّی اگر مردم آن را بد یا خوب، مفید و یا زیان بار بپندارند. «2»

بنابراین اگر قاعده‌ای که از طرف دولت وضع شده است در عمل متروک بماند و به طور واقعی در زندگی اجتماعی اثر نکند آن را نباید در شمار حقوق آورد و برعکس، قواعد ساخته‌شدۀ عرف که در عمل از طرف عموم، رعایت می‌شود در زمره قواعد حقوقی است هر چند که دولت در وضع آن دخالتی نداشته باشد.

2. در مکتب تحققی حقوقی، منشأ حقوق ارادۀ مقام‌های صلاحیت‌دار دولت است و فقط باید در پی یافتن و مطالعۀ نیروهایی بود که در ارادۀ دولت مؤثر واقع شده و قواعد حقوق را به وجود آورده است.

1. مکتب تحقّقی اجتماعی

این مکتب، ساخته و پرداخته جامعه‌شناسی علمی است که تلاش می‌کند جامعه را موجودی زنده و متفاوت از اجزای تشکیل دهنده آن بداند و اصول و قواعد حاکم بر آن را مانند اصول حاکم بر سایر موجودات زنده مورد بررسی قرار دهد.

در مورد این که جامعه‌شناسی علمی که مبنای پیدایش مکتب تحققی اجتماعی است توسّط چه دانشمندی پایه‌ریزی شده اختلاف نظر وجود دارد.

بعضی از نویسندگان پدر جامعه‌شناسی علمی را سن سیمون (1760- 1825) سوسیالیست معروف فرانسوی دانسته‌اند چرا که او به صراحت اعلام کرد که اجتماع انسان‌ها خود یک موجود واقعی است.

بعضی دیگر مونتسکیو حقوقدان معروف فرانسوی را بنیانگذار جامعه‌شناسی نوین و علمی

______________________________
(1). ر. ک: درآمدی بر حقوق اسلامی، ج 2، ص 138.
(2). منظور از این عبارت آن است که گاه می‌شود مردم به انجام اموری پایبندند و در عین حال به آن اعتراض دارند مانند تعیین مهریّه‌های سنگین و جهیزیّه‌های کمرشکن در جامعۀ امروز ایران که اگر چه مردم آنها را نمی‌پسندند ولی در عمل به آن پایبند هستند.