دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 64

حدیث متواتر و معروف «ثقلین» «1» گویای این مطلب و دلیل بر آینده‌نگری رسول خدا صلی الله علیه و آله است.

ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام هر زمان فرصتی دست می‌داد، برای تبیین احکام و معارف و حلّ مشکل امّت اسلامی و صیانت از شریعت، تلاش می‌کردند.

این تلاشها را- که پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله (سال 11 هجری) آغاز و تا ابتدای غیبت صغری (سال 260) ادامه یافت- می‌توان در چند فصل پی‌گیری کرد:

فصل اوّل: تدوین کتاب

اشاره

در حالی که پس از رحلت رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله خلفای وقت، مردم را از تدوین احادیث منع کردند، «2» امیر مؤمنان و برخی از شاگردان آن حضرت، نوشته‌هایی را از خود به یادگار گذاشتند.

جلال الدّین سیوطی در کتاب تدریب الراوی می‌نویسد:

«میان صحابۀ نخستین و تابعین در ارتباط با کتابت و تدوین علم اختلاف فراوانی بود، جمعی آن را نادرست و گروهی آن را روا شمرده و انجام می‌دادند که از این گروه دوم، علی علیه السلام و فرزندش حسن علیه السلام و جابر است». «3»

از این رو، باید گفت نخستین بار کتاب فقهی و دینی، توسّط امیر مؤمنان علی علیه السلام تدوین یافت.

قابل توجّه است که تلاش آن حضرت در این باره اختصاص به زمان پس از رحلت رسول مکرّم ندارد، بلکه در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز به طور ویژه به محضر آن حضرت می‌رسید و بهره‌های فراوان می‌برد و بسیاری از آموخته‌هایش را مکتوب ساخت. شیخ کلینی به سند معتبر از علی علیه السلام نقل می‌کند که فرمود: «هر روز و هر شب، ملاقات

______________________________
(1). منابع این حدیث پیش از این گذشت.
(2). داستان منع تدوین حدیث و نقل آن، از زمان خلیفۀ اوّل آغاز و بیش از یک قرن ادامه یافت.

عایشه نقل می‌کند پدرم احادیثی از رسول خدا جمع‌آوری کرده بود که تعدادشان به پانصد حدیث می‌رسید؛ ولی روزی همۀ آن احادیث را خواست و آتش زد. (کنز العمّال، ج 10، ص 285، ح 29460).

خلیفۀ دوم نیز اصحاب را از نقل حدیث منع کرد و جمعی از اصحاب را به جرم نقل احادیث رسول خدا، زندانی کرد. (تذکرة الحفّاظ ذهبی، ج 1، ص 7). همچنین نقل شده است که عمر نخست تصمیم داشت، سنّت رسول خدا را بنویسد، سپس پشیمان شد و از نوشتن آن صرف نظر کرد و طی بخشنامه‌ای به همۀ بلاد اسلامی نوشت: اگر کسی نوشته‌ای از سنّت رسول خدا نزد اوست، همه را محو کند. (کنز العمّال، ج 10، ص 292، ح 29476)

این ماجرا در عصر بعضی دیگر از خلفا نیز ادامه داشت، هر چند در خلافت امیر مؤمنان علی علیه السلام توجّه به سنّت رسول خدا و نقل آن مورد توجّه قرار گرفت، ولی فرصت کافی برای انجام کامل آن، به وجود نیامد؛ منع تدوین حدیث پس از آن حضرت تا زمان عمر بن عبد العزیز ادامه یافت، تا آنکه مطابق نقل بخاری، عمر بن عبد العزیز طی نامه‌ای به أبو بکر بن حزم نوشت: احادیث رسول خدا را بنویس! زیرا از نابودی علم و از بین رفتن علما و دانشمندان می‌ترسم! (صحیح بخاری، ج 1، ص 60، باب کیف یقبض العلم، از ابواب کتاب العلم).

با این حال، پس از مرگ عمر بن عبد العزیز، بار دیگر تدوین حدیث با رکود مواجه شد، تا آنکه در عصر خلافت منصور دوانیقی به طور رسمی و گسترده تدوین حدیث آغاز شد. سیوطی از ذهبی نقل می‌کند که: در سال 143 هجری دانشمندان اسلامی شروع به تدوین حدیث، فقه و تفسیر کردند؛ که از جمله مالک، کتاب موطّأ را تدوین کرد. (تاریخ الخلفاء، ص 301) (شیخ خضری بک نیز در تاریخ التشریع الاسلامی، ص 74- 72، شرحی دربارۀ منع تدوین حدیث نقل کرده است).

(3). تدریب الراوی، ج 2، ص 65.