دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 66

نمی‌رسانند». «1»

هر چند ما معتقدیم غیر از این صحیفه، کتاب دیگری از آن حضرت به نام جامعه وجود داشت، که یکی از مراجع علمی ائمّۀ معصومین علیهم السلام به شمار می‌رفت؛ و در کتاب صحیفه نیز، احکام فراوانی دربارۀ قصاص و دیات وجود داشت؛ ولی به هر حال، نقل این مسأله توسّط بخاری به خوبی می‌رساند، که آن حضرت صحیفه‌ای داشت که بخشی از احکام الهی در آن نوشته شده بود.

*** با توجّه به اهتمام اهل بیت علیهم السلام به تدوین کتاب، شاگردان آن بزرگواران نیز، کتاب‌هایی در فقه و مسائل شرعی نوشته‌اند. از شاگردان علی علیه السلام که در این دوره، دست به تدوین کتاب زده‌اند، می‌توان از این افراد نام برد:

1. ابو رافع صحابی

ابو رافع که غلام آزادشدۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله و از خاصان امیر مؤمنان به شمار می‌رود، کتابی را تدوین کرده به نام السنن و الاحکام و القضایا. «2» از اظهارات نجاشی استفاده می‌شود که این کتاب مشتمل بر ابواب صلاة، صیام، حج، زکات، و قضاوت‌ها بوده است.

2. علی بن ابو رافع

علی بن ابو رافع کاتب امیر مؤمنان و از بهترین پیروان علی علیه السلام بود. وی کتابی را در موضوعات مختلف فقهی، مانند وضو، نماز و سایر ابواب فقه تألیف کرد. «3»

3. عبید الله بن ابو رافع

به گفتۀ شیخ طوسی، وی کتابی را دربارۀ قضاوت‌های امیر مؤمنان علیه السلام تألیف کرد. «4»

4. ربیعة بن سمیع

نجاشی به هنگام ذکر نخستین طبقه از مؤلّفان حدیث، آورده است که ربیعة بن سمیع، کتابی را از امیر مؤمنان علیه السلام دربارۀ زکات گاو و شتر و گوسفند، جمع‌آوری کرده است. «5»

امامان بزرگوار پس از علی علیه السلام تا زمان امام باقر، تحت فشار و سخت‌گیری شدید قرار داشتند؛ از این رو، از آنان و اصحابشان، کتابی در فقه نقل نشده است؛ هر چند جمعی از یاران آن بزرگواران، روایاتی را در ارتباط با مسائل فقهی از آنان نقل کرده‌اند. با این حال از امام سجاد علیه السلام رسالۀ حقوق به یادگار مانده است، که قسمتی از این مجموعه، مرتبط به مسائل فقهی و احکام شرعی است.

رسالۀ حقوق آن حضرت را که حسن بن شعبه در تحف العقول آورده است، دربردارنده حدود پنجاه حق است که از جمله، حقوق خدا بر انسان و حقوق انسان بر خویش و حقوق عبادتهایی مانند نماز و روزه و حج بر انسان است.

______________________________
(1). صحیح بخاری، ج 1، ص 36، باب کتابت علم، ح 1.
(2). رجال نجاشی، ج 1، ص 65، شرح حال شماره 1؛ اعیان الشیعة، ج 1، ص 123.
(3). رجال نجاشی، ج 1، ص 65، شرح حال شماره 1.
(4). فهرست شیخ طوسی، شماره 441.
(5). فهرست نجاشی، شماره 2.