دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 67

ولی از زمان امام باقر علیه السلام به بعد، کتابهای متعدّدی از اصحاب آن بزرگواران تدوین شده است.

مرحوم شیخ طوسی در کتاب فهرست نام نهصد تن از مصنّفان را می‌نویسد که چه بسا هر یک دارای تألیفات متعددی باشند. «1»

می‌دانیم عمدۀ این کتابها در عصر امامان اهل بیت علیهم السلام تا پایان قرن سوم نوشته شده است که به خوبی اهتمام علمای اهل بیت علیهم السلام را به امر تدوین حدیث و فقه نشان می‌دهد.

لازم به یادآوری است، به سبب جدا نبودن احکام فقهی از سایر علوم، مجموعۀ کتب حدیث، دربردارندۀ روایات فقهی، کلامی، تفسیری و مانند آن بود. ولی برخی از این کتابها ویژۀ مسائل فقهی بوده، مانند کتابهایی که از ابو رافع و دو پسرش نقل شده است. همچنین برخی از کتابهای فضل بن شاذان و یونس بن عبد الرحمن (از اصحاب امام رضا علیه السلام) نیز، مانند کتابهای فقهی تدوین شده بود.

گواه این مطلب آن است که مرحوم شیخ کلینی در موارد متعددی آرای آنان را در کافی آورده است؛ «2» از جمله در باب طلاق و میراث و زکات و مانند آن. همچنین شیخ صدوق در کتاب مقنع، در این باره که زن چگونه از شوهرش ارث می‌برد، قولی را از فضل بن شاذان نقل کرده است، بدون آنکه به روایتی نسبت دهد. این مطلب می‌رساند که فضل بن شاذان دارای متنی فقهی بوده است، نه به شکل کتاب‌های روایی.

البتّه، تجرید فقه از شکل روایی آن، به صورت رسمی و فراگیر به دست شیخ صدوق انجام شده که در تبیین دورۀ دوم فقه ذکر خواهد شد.

فصل دوّم: مهم‌ترین فقهای اهل بیت در این دوره

الف) امامان اهل بیت علیهم السلام

اشاره

سر سلسله فقیهان «3» بزرگ این عصر، علی بن ابی طالب علیه السلام است، که بعد از رسول خدا، فقیه‌ترین مردم بود.

آن حضرت آرایی فقهی داشت؛ آرایی که در مقام استفتا ابراز کرد، یا خود در مقام عمل آنها را نشان داد یا در ایّام خلافتش به دیگران، به ویژه کارگزارانش فرمان عمل به آنها را صادر کرد.

علی علیه السلام باب مدینۀ علم رسول خدا بود «4» و رسول خدا هزار باب علم را به وی آموخت که از هر بابی، هزار باب دیگر گشوده شد. «5»

______________________________
(1). برای آگاهی بیشتر ر. ک: المراجعات، ص 621- 598.
(2). ر. ک: کافی، ج 7، ص 83، 84، 95، 98، 115، 121.
(3). البتّه اطلاق فقها بر امامان اهل بیت، خالی از تسامح نیست و از باب هماهنگی با سایر نویسندگانی است که «دوره‌های فقه» را نوشته‌اند؛ زیرا سخنان امامان در نزد فقهای شیعه، خود از منابع استنباط احکام به شمار می‌آید. هر چند می‌توان به آنان از باب کارشناس و خبرۀ کامل در دین، فقیه گفت. در برخی از روایات نیز، گاه به برخی از امامان، فقیه اطلاق شده، که از همین قسم است: تعبیر «کتب رجلٌ الی الفقیه علیه السلام … » (من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 238 و 258) و تعبیر «قال الفقیه العسکری علیه السلام … » (تهذیب، ج 1، ص 131).
(4). حدیث «انا مدینة العلم و علیّ بابها» از ده‌ها کتاب اهل سنّت و پیروان اهل بیت نقل شده است (ر. ک: المراجعات، نوشتۀ سیّد شرف الدّین عاملی، تحقیق شیخ حسین راضی، ص 327).
(5). همان مدرک، ص 482.