دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 72

گوناگون اشاره کرد «1» و همچنین می‌توان از توقیع مفصّلی که امام علیه السلام در پاسخ به سؤالات نمایندۀ مردم قم، جناب محمّد بن عبد اللّٰه بن جعفر حمیری صادر نمود، یاد کرد. «2»

ب) فقهای عصر امامان اهل بیت علیهم السلام

اشاره

این دوره از تاریخ فقه امامیّه، شاهد پرورش فقهایی به دست ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام است که نقش ارزشمندی در رشد فقه اسلامی داشتند؛ و اینها غیر از فقهایی از اهل سنّت هستند که از مکتب اهل بیت بهره‌مند شده‌اند.

در این بخش، نخست تشویق ائمّه به اجتهاد و فقاهت را ذکر کرده، سپس به تعدادی از فقها و محدّثانی که از محضر آنان بهره گرفته‌اند، اشاره می‌کنیم.

1. تشویق و ترغیب به اجتهاد

ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام برخی از شاگردان برجسته خود را که از قدرت استنباط و اجتهاد برخوردار بودند، به ممارست در این فن و استخراج احکام دینی تشویق می‌کردند:

گاه به صورت یک دستور کلی می‌فرمودند:

«إنّما علینا أن نلقی إلیکم الأُصول و علیکم أن تفرّعوا

؛ بر ماست که اصول (و کلیات احکام) را بر شما القا کنیم و بر شماست که فروعات آن را خود به دست آورید». «3»

گاه نیز به برخی از شاگردان برجستۀ خود دستور می‌دادند برای مردم فتوا دهند. یکی از همین نمونه‌ها، دستور امیر مؤمنان علی علیه السلام به قُثّم بن عبّاس فرماندار آن حضرت در مکّه است که فرمود:

«و اجلس لهم العصْریْن فأفتِ المستفتی و علِّم الجاهل و ذاکر العالم

؛ صبح و عصر برای رسیدگی به امور مردم، مجلسی فراهم ساز! به آنان که فتوا خواهند، فتوا ده، جاهلان را بیاموز و با دانشمندان به بحث و گفتگو بپرداز». «4»

نمونۀ دیگر توصیۀ امام باقر علیه السلام به ابان بن تغلب است که فرمود:

«اجلس فی مسجد المدینة و افت النّاس، فإنّی احبّ ان یُری فی شیعتی مثلک

؛ در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده! زیرا من دوست دارم همانند تو در میان شیعیان دیده شود». «5»

گاهی به مردم اجازه می‌دادند، مسائل دینی خود را از شاگردان شایسته و مورد اعتماد این مکتب فراگیرند. همان گونه که امام رضا علیه السلام در پاسخ کسی که از آن حضرت سؤال کرد، به علت عدم دسترسی به امام علیه السلام می‌توانم مسائل دینی خود را از یونس بن عبد الرحمن بپرسم؟ امام علیه السلام فرمود: آری می‌توانی. «6»

______________________________
(1). اعلام الوری، طبرسی، ص 453- 452.
(2). الغیبه، شیخ طوسی، ص 236- 229.
(3). این روایت از امام صادق علیه السلام است و شبیه به همین تعبیر، از امام رضا علیه السلام نیز نقل شده است. (وسائل الشیعة، ج 18، ص 41، باب 6 از ابواب صفات القاضی، ح 51 و 52).
(4). نهج البلاغه، نامه 67.
(5). رجال نجاشی، ج 1، ص 73، شرح حال ابان بن تغلب؛ وسائل الشیعة، ج 20، ص 116.
(6). وسائل الشیعة، ج 18، ص 107، باب 11 از ابواب صفات القاضی، ح 33.