دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 73

گاه نیز شیوۀ اجتهاد را به شاگردان خویش می‌آموختند که یکی از این نمونه‌ها پاسخ امام صادق علیه السلام به پرسش عبد الاعلی، دربارۀ نحوۀ مسح بر ناخن پایی است که مجروح شده و پارچه‌ای بر آن گذاشته شده است. امام علیه السلام فرمود:

«یُعرف هذا و أشباهه من کتاب اللّٰه، قال اللّٰه تعالی: «مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» «1» امسح علیه

؛ این مورد و همانند آن، از کتاب خدا فهمیده می‌شود. خداوند فرمود: «در دین (اسلام) خدا کار سنگین و سختی بر شما قرار نداد» بنابراین، بر همان پارچه (جبیره) مسح کن». «2»

2. فراوانی شاگردان مکتب اهل بیت علیهم السلام

هر چند خلفای جور تلاش می‌کردند مردم را از دانش اهل بیت علیهم السلام بی‌بهره سازند و خلفای اموی و عبّاسی با تنگناهایی که برای امامان اهل بیت علیهم السلام ایجاد می‌کردند، فرصت کافی را برای ترویج دین و پرورش شاگردان این مکتب به آنان نمی‌دادند، امّا در همان فرصتهای به دست آمده- به ویژه در عصر امام باقر و امام صادق علیهما السلام- تعداد زیادی از طالبان دین و دانش از مکتب آن بزرگواران بهره‌ها گرفته‌اند.

ذهبی (م 748) در میزان الاعتدال می‌نویسد:

«مذهب تشیّع در میان تابعین و تابعین تابعین، گسترش داشت که همۀ آنان، متدیّن، اهل ورع و صدق بوده‌اند. از این رو، اگر احادیث آنان را رد کنیم و نپذیریم، تمامی آثار نبوی از بین خواهد رفت». «3»

این سخن به خوبی گویای نقش محدّثان مکتب اهل بیت در میان یاران ائمّه علیهم السلام جهت بقای آثار نبوی و شریعت محمّدی است و در عین حال از گستردگی جمعیّت و پیروان اهل بیت در میان دانشمندان و محدّثان آن عصر حکایت می‌کند.

3. تعدادی از فقهای معروف مکتب اهل بیت علیهم السلام

در میان شاگردان مکتب اهل بیت علیهم السلام افرادی بوده‌اند که از برجستگی خاصّی برخوردار بوده و به حق فقیه و اسلام‌شناس و مورد اعتماد کامل بوده‌اند، که به برخی از آنان اشاره می‌کنیم.

امام صادق علیه السلام دربارۀ چهار تن از یاران خویش به نامهای برید بن معاویه عجلی، زرارة بن اعین، محمّد بن مسلم و لیث مرادی فرمود:

«أربعة نُجباء، أُمناء اللّٰه علی حلاله و حرامه، لو لا هؤلاء انقطعت آثار النبوّة و اندرست

؛ این چهار تن از شخصیت‌ها و برجستگان، و امین بر (بیان) حلال و حرام خداوند هستند و اگر آنان نبودند، آثار نبوّت گسسته و نابود می‌شد». «4»

مرحوم کشی نیز در رجال خویش برخی از بزرگان از شاگردان ائمّه را نام می‌برد و از آنها به عظمت و بزرگی یاد می‌کند. سپس نام 18 تن از آنها را که بسیار معروف بودند، می‌برد.

از شاگردان ارزندۀ ائمّۀ اهل بیت در این دوره،

______________________________
(1). حج، آیۀ 78.
(2). وسائل الشیعة، ج 1، ص 327، باب 39 از ابواب الوضوء، ح 5.
(3). میزان الاعتدال، ج 1، ص 5.
(4). خلاصة الاقوال، ص 234؛ رجال کشی، شرح حال أبو بصیر لیث مرادی.