دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 74

فضل بن شاذان نیشابوری (م 260) است؛ وی از یاران امام جواد و امام هادی علیهما السلام است و از امام رضا علیه السلام نیز روایت دارد و در میان علمای شیعه بسیار معروف است. مرحوم کشی می‌گوید: وی 180 کتاب تألیف کرد. «1»

برخی از این کتابها در فقه است، مانند: کتاب الفرائض الکبیر، کتاب الفرائض الاوسط، کتاب الفرائض الصغیر، کتاب الطلاق، کتاب المُتْعتیْن: متعة النساء و متعة الحجّ و … «2»

همچنین در میان اصحاب امام رضا و امام جواد علیهما السلام چهره‌های معروف علمی و فقهی وجود دارند، که از جملۀ آنها احمد بن محمّد بن عیسی اشعری، احمد بن محمّد ابی نصر بزنطی، زکریا بن آدم، محمّد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازی و علی بن مهزیار است. برخی از این بزرگان دارای تألیفات متعدد فقهی نیز بوده‌اند.

از شاگردان برجسته امام هادی علیه السلام نیز می‌توان از ایّوب بن نوح، عثمان بن سعید اهوازی و عبد العظیم حسنی (مدفون در شهر ری) نام برد که برخی از آنان دارای آثار ارزشمند علمی و فقهی هستند.

از شاگردان برجسته و چهره‌های روشن مکتب امام حسن عسکری نیز می‌توان به احمد بن اسحاق اشعری قمی، أبو هاشم داوود بن قاسم جعفری، عبد اللّٰه بن جعفر حمیری، أبو عمرو عثمان بن سعید عمری، علی بن جعفر و محمّد بن حسن صفار اشاره کرد. «3»

ویژگی‌های این دوره:

1. این دوره عصر حضور ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام است که نقش عمدۀ آنان تبیین شریعت و صیانت آن از تحریف بوده است؛ از این رو مردم موظف بودند به آنها مراجعه کرده و به طور کامل از آنان پیروی نمایند.

2. دسترسی مردم به حکم شرعی واقعی با مراجعه به ائمّۀ اهل بیت ممکن بوده است.

3. فقاهت در این عصر، در فراگیری سنّت و احادیث، حفظ و نقل آنها و فتوا دادن بر اساس آنچه که از آیات قرآن و احادیث به طور روشن به دست می‌آمد، خلاصه می‌شد.

4. در این دوره اجتهاد را به معنای مصطلح- به سبب حضور ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام- جز در مواردی که دسترسی به آن بزرگواران ممکن نبود، مجاز نمی‌دانستند.

5. حدیث و فقه با هم آمیخته بود و مسائل فقهی بر اساس احادیث و غالباً به صورت غیر منظم تدوین و با اسنادش ذکر می‌شد.

6. پرورش هزاران فقیه و محدّث در مکتب اهل بیت علیهم السلام.

______________________________
(1). رجال کشی، شرح حال فضل بن شاذان.
(2). معجم رجال الحدیث، ج 13، ص 290- 289.
(3). برای آگاهی از شخصیّت برجسته و آثار این بزرگان، ر. ک: رجال کشی، رجال نجاشی، فهرست و رجال شیخ طوسی و معجم رجال الحدیث آیة اللّٰه خویی.