دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 75

دورۀ دوم: عصر شکل‌بندی و تبویب فقه

اشاره

شروع این دوره از ابتدای غیبت صغری در سال 260 هجری است و تا زمان انتقال شیخ طوسی از بغداد به نجف و تأسیس مدرسه فقه و اجتهاد در آن دیار (سال 448 هجری) ادامه داشت.

این دوره، زمانی است که فقه اهل بیت علیهم السلام که بدون شکل‌بندی بود، تغییر کرد و با تبویب، عرضه شد، هرچند این تبویب در اغلب موارد نه از نظر کمّی از محدودۀ روایات تجاوز می‌کرد و نه از نظر الفاظ.

نمونه روشن این شیوه، کتاب شرایع از علی بن بابویه قمی است که آن را به صورت نامه‌ای به فرزندش محمّد بن علی بن بابویه، معروف به شیخ صدوق، نوشته است.

این کتاب، متأسّفانه به دست ما نرسیده ولی از نظر شکل‌بندی و عدم تجاوز آن غالباً از محدودۀ روایات همان است که درباره آن گفته‌اند: «هرگاه اصحاب در نصوص کمبودی احساس می‌کردند، به کتاب شرایع علی بن بابویه مراجعه می‌کردند». «1»

پس در این دوره هر چند فقه و اجتهاد شکل گرفت؛ ولی در واقع همان فقه مأثور بود، البتّه گاه همین فقه مأثور به صورت مبسوط، همراه با ذکر متن روایات و اسناد آن تدوین می‌شد، مانند کافی شیخ کلینی و من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق؛ و گاه با حذف اسناد بلکه با تقطیع متن روایات و اقتصار روایت بر مورد فتوا، ذکر می‌گردید، مانند کتاب شرایع ابن بابویه (متوفّای 329) و کتابهای هدایه و مقنع از شیخ صدوق (م 381) و نهایه شیخ طوسی (م 460).

این شیوه، رسم معمول فقهای آن عصر بود؛ با این حال بزرگانی پیدا می‌شدند که فراتر از شیوۀ معمول، گاه در مسائل فقهی به استدلالات عقلی نیز تمسّک می‌جستند؛ افرادی مانند عمّانی و اسکافی.

گفتنی است که دورۀ دوم فقه اهل بیت علیهم السلام از سه مدرسه تشکیل می‌شد:

الف) مدرسۀ قم و ری

فقهای این مدرسه، در عرضۀ فقه تنها به نصوص تمسّک می‌جستند و از آن، به استدلالات عقلی تعدّی نمی‌کردند. از بزرگان این مدرسه می‌توان به صدوق پدر و پسر اشاره کرد.

این مدرسه، مدرسه‌ای توانا و مورد اعتماد اصحاب بود، تا آنجا که سفیر ناحیۀ مقدّسه، جناب حسین بن روح نوبختی، کتاب التأدیب را به قم می‌فرستد و به گروهی از فقهای آنجا می‌نویسد که:

«به محتوای این کتاب نظر افکنید که چه قسمت‌هایی از آن مخالف چیزهایی است که نزد شماست». «2»

ب) مدرسۀ عمّانی و اسکافی

آموزگاران این مدرسه، در مسائل فقهی به استدلالات عقلی نیز تمسّک می‌کردند، تا آنجا که گاه

______________________________
(1). الذّریعة، ج 13، ص 46.
(2). الغیبه، شیخ طوسی، ص 390.