دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 76

عمل به قیاس و استحسان را به آنها نسبت می‌دهند.

یکی از علمای این گروه، جناب حسن بن علی بن ابی عقیل عمّانی (م 368) است. وی پس از دوران غیبت صغری، زعامت پیروان اهل بیت را به عهده گرفت، و نخستین کسی بود که از اجتهاد به شیوۀ معروفش در مباحث فقهی بهره جُست. کتاب او المتمسّک بحبل آل الرسول است که در آن مسائل فقهی را بیان و برای آنها ادلّه اقامه کرده و فروعاتی را بر آن مترتّب ساخته است. این کتاب برای علما از مهمترین کتابهای قابل استفاده در قرن چهارم و پنجم بود و میان پیروان این مکتب به اندازه‌ای مشهور بود که نجاشی دربارۀ آن گفته است: «هیچ حاجی از خراسان نمی‌آمد، مگر آنکه این کتاب را طلب می‌کرد و نسخه‌ای از آن را می‌خرید و من از استادم أبو عبد اللّٰه شنیدم که از این مرد (عمّانی) بسیار ستایش می‌کرد». «1»

متأسّفانه امروزه از این کتاب، اثری باقی نمانده است؛ ولی ابن ادریس حلّی (م 598)؛ محقّق حلّی (م 676) و علّامه حلّی (م 726) فتاوایی را از آن در کتب خویش نقل کرده‌اند. ابن ادریس دربارۀ این کتاب گفته است: «کتابی نیکو و عظیم است و نزد من موجود است». «2»

عالم دیگر که همان شیوه را ادامه داد و ارکانش را استحکام بخشید، أبو علی محمّد بن احمد بن جنید اسکافی (م 381) است. نجاشی دربارۀ وی می‌گوید:

«محمّد بن احمد بن جنید، أبو علی کاتب اسکافی، در میان اصحاب ما، دارای اعتباری است و مورد اعتماد و جلالت قدر است. وی تألیفات زیادی دارد». «3»

نجاشی از کتابهایش نام می‌برد، از جمله، از دو کتاب فقهی وی که تهذیب الشیعة لاحکام الشریعة و الاحمدی للفقه المحمدی «4» است. متأسّفانه این دو کتاب نیز به دست ما نرسیده، هر چند کتاب دوم تا عصر علّامۀ حلّی موجود بوده است. «5»

ج) مدرسۀ بغداد

این مدرسه را بهتر است، مدرسۀ شیخ مفید (م 413) و شاگردانش، نظیر سیّد مرتضی (م 436) و غیر او نامید. این مدرسه، میان آن دو شیوه، یعنی تمسّک به نصوص و استدلات عقلی جمع کرد، شاید از آن رو که شیخ مفید در هر دو مدرسۀ سابق الذکر، شاگردی کرده بود، زیرا وی از سویی شاگرد ابن جنید بود و از سوی دیگر از محضر جعفر بن محمّد بن قولویه (م 368) و مدرسۀ قمی‌ها، بهره برده است.

شیخ مفید تألیفات متعددی در فقه دارد از جمله مقنعه که تهذیب الاحکام شیخ طوسی شرح آن است. «6»

ویژگی‌های این دوره:

1. عرضه کتب فقهی به صورت تبویب شده، امّا

______________________________
(1). رجال نجاشی، شرح حال حسن بن علی بن ابی عقیل.
(2). سرائر، ص 429.
(3). رجال نجاشی، شرح حال محمّد بن احمد بن جنید.
(4). شیخ طوسی در «فهرست» از این کتاب با نام مختصر الاحمدی فی الفقه المحمدی نام می‌برد.
(5). موسوعة طبقات الفقهاء، مقدّمه، جزء 2، ص 238.
(6). ر. ک: روضات الجنّات، ج 6، ص 178- 153؛ اعیان الشیعة، ج 9، ص 422- 420؛ معجم رجال الحدیث، ج 17، ص 210- 202.