دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 77

غالباً در محدودۀ روایات و با استفاده از الفاظ روایت.

2. اجتهاد در این دوره، بسیط و ساده بود و با توزیع روایات و عرضه آن بر ابواب فقهی، حکم آن بیان می‌شد و در استنتاج هم متن روایت ذکر می‌شد.

3. این دوره آغاز تدوین اصول فقه به حساب می‌آید؛ نخست شیخ مفید رساله‌ای به نام التذکرة باصول الفقه نوشت، آنگاه شاگردش سیّد مرتضی کتاب مشروح تری در اصول فقه به نام الذریعة الی اصول الشریعه را تدوین کرد.

4. این دوره آغاز تدوین فقه مقارن نیز محسوب می‌شود؛ به این صورت که موارد مورد اختلاف مسائل فقهی با مذاهب دیگر نیز ذکر می‌شد. در این ارتباط شیخ مفید کتاب الإعلام و سیّد مرتضی کتاب‌های الانتصار و الناصریات را تدوین کردند. «1»

دورۀ سوم: عصر تحوّل در عرصۀ فقاهت و اجتهاد

اشاره

این دوره از عصر شیخ طوسی (م 460) آغاز می‌شود، البتّه از زمانی که وی به اجبار از بغداد به نجف اشرف هجرت کرد. شیخ الطّائفه محمّد بن حسن طوسی، از شاگردان برجستۀ شیخ مفید و سیّد مرتضی بود و مدّت زیادی را نزد آنان شاگردی کرد.

وی به مدّت 23 سال ملازم و همراه سیّد مرتضی بود، تا آنکه پس از ارتحال سیّد مرتضی، زعامت پیروان مکتب اهل بیت را بر عهده گرفت و از همه جا به سوی وی می‌آمدند. بغداد از آن زمان تا وقتی که فتنه و آشوب و درگیری آنجا را فرا گرفت مرکز تشیّع بود.

شیخ طوسی نیز کتاب فقهی خود را در آغاز، همانند گذشتگان به صورت مختصر و با استفاده از متن روایات و بدون تفریعات گسترده نوشت که از جمله کتاب «نهایه» بود.

با ناامن شدن بغداد و تهدید شیخ طوسی، آن فقیه بزرگ در سال 448 هجری به نجف اشرف هجرت کرد و حوزۀ علمیّه آنجا را تأسیس نمود. «2»

شیخ طوسی با مهارت در علوم مختلف اسلامی از جمله تفسیر، رجال، اصول و فقه، تحوّل تازه‌ای را در فقه اسلامی ایجاد کرد. «3» در عصر وی، کتب فقهی از شیوۀ مرسوم که به صورت تدوین نصوص بود، تغییر یافت و فروعات تازه‌ای بر آن افزوده شد. در همۀ این فروعات به طور کامل از استدلال به روایات و قواعد اصول عقلی استفاده گردید.

______________________________
(1). موسوعة الفقه الإسلامی، ج 1، ص 49.
(2). ابن جوزی دربارۀ حوادث این دوره می‌نویسد: در سال 448 در مساجد بغداد، در اذانها به جای «حیّ علی خیر العمل» جمله «الصلاة خیر من النوم» گفته می‌شد. و آنچه که بالای درب خانه‌ها نوشته شده بود «محمّد و علی خیر البشر» کنده شد. دستور قتل أبو عبد اللّٰه بن جلّاب، رئیس پارچه‌فروشان در «باب الطاق» بغداد، صادر شد؛ زیرا وی در رفض غلوّ می‌کرد. او را کشته و جلوی مغازه‌اش به دار آویختند. أبو جعفر طوسی از بغداد فرار کرد و خانه‌اش ویران شد. (المنتظم، ج 16، ص 8- 7).

ابن اثیر نیز می‌نویسد: در سال 449، خانۀ أبو جعفر طوسی فقیه امامیّه در کرخ غارت شد و هرچه در آن بود مورد دستبرد قرار گرفت و خودش نیز به نجف رفت (کامل ابن اثیر، ج 9، ص 638- 637).

(3). ر. ک: روضات الجنّات، ج 6، ص 249- 216؛ اعیان الشیعة، ج 9، ص 167- 159.