دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 85

بحث خراج، مقاسمه، نماز جمعه و مانند آن مورد توجّه ویژه فقها قرار گرفت.

در واقع از ابتدای قرن دهم، توجّه فقها از احکام و مسائل شخصی فراتر رفته و به فقه اجتماعی و حکومتی نیز معطوف گردید.

دورۀ ششم: عصر پیدایش حرکت اخباری‌گری

اشاره

این دوره، از اوایل قرن یازدهم آغاز و تا اواخر قرن دوازدهم ادامه یافت.

پس از قرنها رشد و بالندگی فقه امامیّه و بهره‌گیری از قدرت عقل در استنباط و پیشرفت علم اصول و استفاده از آن در فقه، حرکت اخباری‌گری و نادیده انگاشتن عقل در طریق استنباط آغاز شد.

این حرکت در حالی شکل گرفت که نقش عقل در استنباط احکام شرعی توسط جمعی از محقّقان، از جمله محقّق حلّی بسیار برجسته شد و توسط پیروانش؛ صاحب مدارک، محقّق سبزواری و صاحب معالم ادامه یافت.

اخباری‌گری با تاخت‌وتاز به عقل و علوم عقلی آغاز شد و برای عقل هیچ وزن و جایگاهی را- نه در علوم عقلی و نه در علوم نقلی- قائل نبود و بر اجتهاد و تقلید نیز خط بطلان کشید و راه آن را خطا شمرد.

پرچمدار این حرکت محمّد امین استرآبادی (م 1033) بود که افکارش را در کتاب الفوائد المدنیّه- که به هنگام اقامتش در مدینه آن را تدوین کرد- گردآوری نمود. «1»

خلاصه افکار او چنین است:

1. ظواهر کتاب اللّٰه حجیّتی ندارد، مگر آیاتی که توسط معصومین علیهم السلام تفسیر شده باشد.

2. در مسائل اصولی، حکم عقل حجیّت ندارد و هیچ ملازمه‌ای میان حکم عقل و نقل نیست.

3. اجماع مطلقا، چه اجماع محصّل یا منقول، فاقد حجیّت است.

4. همۀ روایات کتب اربعه، قطعی الصدور است، لذا فقیه نیازی به بررسی اسناد آنها ندارد.

5. اگر در مورد موضوعی، مانند دخانیات حکمی از کتاب و سنّت وارد نشده باشد، در ارتباط با آن موضوع توقّف کرده و دربارۀ آن حکمی صادر نمی‌کنیم؛ البتّه در مقام عمل به احتیاط روی می‌آوریم. «2»

هر چند بنیانگذار مکتب اخباری را محمّد امین استرآبادی دانسته‌اند، ولی برخی معتقدند از سخنان وی برمی‌آید که او تحت تأثیر استادش میرزا محمّد

______________________________
(1). ر. ک: امل الآمل، ج 2، ص 246؛ روضات الجنّات، ج 1، ص 139- 120؛ اعیان الشیعة، ج 9، ص 137. نوشته‌اند که در عصر استرآبادی اشاعره و اهل حدیث بر حوزه‌های علمیّۀ حرمین شریفین سیطره داشتند و عقاید ظاهریون در حجاز رایج بود. آنان ظاهر روایات و احادیث را حجّت می‌دانستند و با اجتهاد و رأی و قیاس مخالف بودند. میرزا محمّد استرآبادی و شاگردش محمّد امین استرآبادی تحت تأثیر چنین جوّی قرار گرفتند و حرکت اخباری‌گری را در فرهنگ شیعه بنیان نهادند. (ر. ک: دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج 2، ص 226). در حالی که اجتهاد در نظر اهل سنّت و شیعه تفاوت بسیار دارد و اخباریّون همانند مخالفت اهل حدیث از اهل سنّت، با اجتهاد مخالفت کردند.
(2). موسوعة طبقات الفقهاء، مقدّمه، ج 2، ص 385.