دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 86

استرآبادی (م 1028) بود. «1»

محمّد امین استرآبادی که داماد استادش نیز بود، در کتاب دانش‌نامه شاهی «2» می‌نویسد:

«وقتی که من علم حدیث را نزد میرزا محمّد استرآبادی آموختم، به من گفت: طریقۀ اخباریون را احیا کن و شبهاتی را که در این روش وجود دارد، مرتفع ساز!»

علّت پیدایش تفکّر اخباری‌گری:

به نظر می‌رسد مهم‌ترین علّت پیدایش تفکّر اخباری‌گری، سخت‌گیری جمعی از فقها در امر حدیث و توجّه بیشتر به عقل و استدلالات عقلی بود.

به واقع گرایش شدید به اخبار را می‌توان عکس العمل شدید در برابر عقل‌گرایی مرحوم محقّق اردبیلی و شاگردان و پیروانش دانست.

در گذشته جمعی از فقها در استنباطات خویش فقط به کتاب و سنّت توجّه داشتند و از ورود عقل به مباحث فقهی- برای دوری جستن از عمل به قیاس و رأی- اجتناب می‌کردند، ولی برخی دیگر از فقها، مانند عمّانی و اسکافی، از استنباط عقلی در مسائل شرعی و فقهی بهره‌ها می‌گرفتند، تا اینکه شیخ مفید و شیخ طوسی با بهره‌گیری از هر دو مکتب، تعادلی میان آن دو روش برقرار ساختند و این خط و مسیر، سالها ادامه داشت، ولی در قرن دهم رویکرد تازه‌ای به عقل و سخت‌گیری در تمسّک به احادیث به وجود آمد که پرچمدار این نهضت محقّق اردبیلی بود.

پس از وی، صاحب مدارک، صاحب معالم و محقّق سبزواری نیز، همین تفکّر را تقویت کردند. در چنین فضایی استرآبادی که در حجاز و در محیط حدیثی اقامت گزیده بود، تفکّر حدیثی و اخباری بر وی سلطه افکند و با تصلّب در اخبار، به نفی عقل‌گرایی پرداخت؛ که نتیجۀ آن مخالفت با شیوۀ اصولیین و عقل‌گرایان و ایجاد شیوه‌ای علمی در اخبارگری شد. «3»

برخی از فقهای اخباری:

فقها و دانشمندان اخباری که پس از محمّد امین استرآبادی آمده‌اند، در شدت و تعصّب متفاوت بوده‌اند. افکار و عقاید بسیاری از فقها و دانشمندان اخباری با مرحوم استرآبادی تفاوت داشت، در نهایت صاحب حدائق فقیهی اخباری ولی در حد اعتدال و انصاف و محقّقی متتبّع بود و با همین اعتدال و انصافش، در واقع سبب به پایان رسیدن عصر اخباری‌گری شد.

به هر حال، مهمترین فقهای اخباری عبارتند از:

1. ملا محمّد تقی مجلسی (م 1070).

ملا محمّد تقی مجلسی (مجلسی اوّل) مردی

______________________________
(1). ر. ک: امل الآمل، ج 2، ص 281.
(2). نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانه آیة اللّٰه مرعشی در شهر قم موجود است. وی این کتاب را به زبان فارسی در مکّه مکرّمه نوشته است.
(3). ر. ک: فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم السلام، ج 1، ص 40- 39 (برای آگاهی از دیگر عللی که برای پیدایش حرکت اخباری‌گری گفته شد، ر. ک: موسوعة طبقات الفقهاء، مقدّمه، جزء 2، ص 391- 386).