دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 9

به هر حال، در اصطلاح اصولیون و فقها، فقه مجموعه‌ای از قوانین، دستورات و امر و نهی‌هایی است که فقیه، از منابع و ادلّۀ تفصیلی آن استنباط می‌کند و موضع عملی بندگان را در برابر خالق رقم می‌زند و به او می‌آموزد که چه عکس العملی در مقابل مولای حقیقی‌اش داشته باشد.

به بیان دیگر: اگر غرض از خلقت انسان، عبودیت است: «وَ مٰا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلّٰا لِیَعْبُدُونِ» «1» فقه، طریق عبودیت و بندگی را تعیین می‌کند و راه عملی آن را به بنده می‌آموزد و بر همین اساس به آن «شریعت» - و «منهاج» - به معنای راه- نیز گفته می‌شود.

*** یادآوری لازم:

از بررسی مجموع روایاتی که در زمینۀ فقه و فقاهت وارد شده، به دست می‌آید که رسول مکرّم و ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام و فقهای اسلام برای جداسازی فقیه واقعی و حقیقی از غیر واقعی، اصرار فراوانی ورزیده‌اند و در تعبیراتی نظیر:

«ألا إنّ الفقیه من أفاض علی النّاس خیره …

». «2» «أ لا أخبرکم بالفقیه حقّاً؟»

. «3» «أ لا أخبرکم بالفقیه حقّ الفقیه؟»

. «4» «الفقیه کلّ الفقیه من لم یقنّط النّاس … »

. «5» «فإنّا لا نعدّ الفقیه منهم فقیهاً حتّی یکون محدّثاً»

. «6» «لا یکون الرجل منکم فقیهاً حتّی یعرف … »

. «7» معیار فقه واقعی را گوشزد نموده‌اند و این نحو موضع‌گیری و برخورد، دلیل بر شیوع نوعی انحراف و کج‌فهمی در عرف متشرّعۀ آن زمان در زمینۀ فقه و فقاهت است؛ انحرافی که با کمال تأسف در عصر کنونی نیز مشاهده می‌شود.

واژه‌شناسی «فقه»، «فقیه» و «تفقّه» و بررسی معنای لغوی و تفکیک آن از معنای اصطلاحی و پی بردن به معنای مراد در فرهنگ قرآن و حدیث، می‌تواند در مقابل این انحراف بایستد و سبب شود که از آن همه فضایل و برکاتی که برای فقه و فقاهت در لسان کتاب و سنّت وارد شده، سوء استفاده نگردد و کژی و انحراف در بایسته‌های حوزه‌ها و مراکز تعلیمی به وجود نیاید و در تطبیق متّفقه قرآنی «لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ» و «فقیه کتاب و سنّت» و یا «فقیه اهل بیت» خطا و اشتباهی رخ ندهد، فضائلی نظیر:

«فضل الفقیه علی العابد کفضل الشّمس علی الکواکب

؛ برتری فقیه بر انسان عابد همانند برتری خورشید بر ستارگان است». «8»

«إذا أراد اللّٰه بعبدٍ خیراً فقّهه فی الدّین …

؛ وقتی خداوند اراده کند به بنده‌اش خیری برساند او را فقیه در دین قرار می‌دهد … ». «9»

______________________________
(1). ذاریات، آیۀ 56.
(2). بحار الأنوار، ج 2، ص 5، ح 10.
(3). همان مدرک، ص 48، ح 8.
(4). همان مدرک، ص 49.
(5). همان مدرک، ص 56.
(6). همان مدرک، ص 82.
(7). همان مدرک، ص 184.
(8). بحار الأنوار، ج 78، ص 321، ح 19، از امام موسی بن جعفر علیه السلام.
(9). غرر الحکم، ح 4076.