دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 91

غنائم الأیّام و جامع الشتات. «1»

6. سیّد علی طباطبایی (م 1231) پدیدآورندۀ موسوعۀ فقهی ریاض المسائل. «2»

7. سیّد جواد عاملی (م 1226) مؤلّف موسوعۀ فقهی مفتاح الکرامة. «3»

و دهها شاگرد دیگر. جمعی دیگر از فقهای بزرگ امامیّه، شاگردان با واسطۀ محقّق بهبهانی بودند؛ آنان نیز در واقع از شاگردان مدرسه آن فقیه نامدار محسوب می‌شوند؛ مانند:

1. ملا احمد نراقی (م 1245) نویسندۀ کتاب مستند الشیعة. «4»

2. شیخ محمّد حسن نجفی (معروف به صاحب جواهر) (م 1266) نویسنده موسوعۀ عظیم و بی‌نظیر فقهی جواهر الکلام که در 43 جلد منتشر شده است. «5»

*** ویژگی‌های دورۀ هفتم:

مهم‌ترین آثار و ویژگیهای این دوره از این قرار است:

1. ایجاد شور و شوق مجدد فقهی و شکست جمود و تحجّر و بازگشت عقل به میدان استدلال و استنباط فقهی.

2. پایان سلطه افکار اخباری‌گری به گونه‌ای که جز عده‌ای اندک از آنان در حوزه‌های علمی شیعه باقی نماندند و زعیم آنان در آن عصر، جناب شیخ یوسف بحرانی نیز اندک اندک به اصولیین نزدیک شد، و از دفاعیّاتش نسبت به مذهب اخباری‌ها دست برداشت و در مقدّمۀ دوازدهم کتاب الحدائق الناضرة بدان اعتراف نمود.

3. تألیف موسوعه‌های اصولی و فقهی. در علم اصول مرحوم میرزای قمی قوانین الاصول را تدوین کرد و همچنین سیّد ابراهیم قزوینی (م 1264) کتاب «ضوابط الاصول» و شیخ محمّد ابراهیم کلباسی (م 1261) کتاب اشارات الاصول را نگاشت. در فقه نیز موسوعه‌های ارزشمندی تدوین شد که ذکر اسامی آنها گذشت.

4. پیدایش ابتکارات کارساز و مؤثر اصولی به دست توانای علّامه وحید بهبهانی که در پرتو آن تحوّلی در علم اصول و فقه پدید آمد.

دورۀ هشتم: عصر نوآوری‌های فقهی

اشاره

این دوره، از نیمۀ قرن سیزدهم آغاز شد و بر اثر این تلاشها و بالندگی و رشد خطّ فکری محقّق

______________________________
(1). ر. ک: روضات الجنّات، ج 5، ص 380- 369؛ طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 54- 52؛ اعیان الشیعة، ج 2، ص 413- 411.
(2). ر. ک: روضات الجنّات، ج 4، ص 406- 399؛ اعیان الشیعة، ج 8، ص 315- 314؛ ریاض المسائل، ج 1، مقدّمه، تحقیق مؤسّسۀ آل البیت علیهم السلام.
(3). ر. ک: روضات الجنّات، ج 2، ص 217- 216؛ طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 289- 286.
(4). ر. ک: روضات الجنّات، ج 1، ص 99- 95؛ طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 116؛ اعیان الشیعة، ج 3، ص 184- 183.
(5). ر. ک: طبقات اعلام الشیعة، ج 1، ص 314- 310؛ اعیان الشیعة، ج 9، ص 150- 149؛ جواهر الکلام، ج 1، مقدّمۀ تحقیق به قلم شیخ محمّد رضا مظفر.