دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 96

5. پیدایش رساله‌های عملیّه به شکل جدید

هر چند در میان فقهای گذشه رساله‌هایی برای عمل مقلّدان و مراجعان وجود داشت، که برخی از آنان تحت عنوان المسائل … تألیف شده است، مانند:

المسائل الجیلانیّة و المسائل الرجبیّة از شیخ طوسی و جامع عبّاسی از شیخ بهایی و نجاة العباد فی یوم المعاد از صاحب جواهر؛ ولی به هر حال، کتابهایی در محدودۀ معین و مختصر و گاه نیز تخصّصی و غیر قابل استفاده برای عموم بود. اما در این دوره، رساله‌های عملیّه که دربردارندۀ همۀ مسائل مورد نیاز مردم در مسائل فقهی است، بدون اشاره به ادلّۀ فتوا تألیف شده است. از جمله این نوع کتابهاست:

عروة الوثقی، اثر آیة اللّٰه سیّد محمّد کاظم یزدی، وسیلة النجاة، تألیف آیة اللّٰه سیّد أبو الحسن اصفهانی، منهاج الصالحین، نوشتۀ آیة اللّٰه سیّد محسن حکیم، تحریر الوسیله، تألیف امام خمینی، منهاج الصالحین، نوشتۀ آیة اللّٰه سیّد أبو القاسم خویی و توضیح المسائل مراجع تقلید امروز.

دورۀ نهم: عصر ورود فقه به عرصه‌های گوناگون اجتماعی

اشاره

هر چند پیوند فقه با حکومت و سیاست بسیار روشن است (رجوع کنید به: بحث «رابطۀ فقه و حکومت» در همین کتاب) ولی فقهای شیعه به سبب کنار زده شدن از حکومت، بیشتر به سراغ ابوابی می‌رفتند که جنبه شخصی داشت و اگر مسائل اجتماعی و حکومتی نیز مورد بحث قرار می‌گرفت، احیاناً به گونه‌ای گذرا و با نگرشی «فردی» بود و بیشتر توجّهات آنها به رفتار و تصرّفات شخصی معطوف می‌شد.

شهید سیّد محمّد باقر صدر می‌نویسد:

«این گوشه‌نشینی سیاسی، به تدریج دامنۀ هدف اجتهاد را نزد شیعه تنگ‌تر کرده و رفته رفته، این فکر که عرصۀ عرض اندام آنها، تنها در حوزۀ شخصی است، رسوخ یافته است و بدین صورت، اجتهاد در ذهن فقیه، با فرد مسلمان گره خورده است، نه با جامعه اسلامی.

در دو مثالی که یکی از اصول و دیگری از فقه ذکر می‌کنیم، می‌توان «فردی‌نگری» را در نگرش فقیهان دید. در بحثهای دلیل انسداد در علم اصول وقتی گفته می‌شود: شریعت حاوی تکالیفی است که چون شناخت آنها به صورت قطعی ممکن نیست، باید در شناخت آن، از ظنّ پیروی کرد. در پاسخ می‌گویند: چرا نتوانیم «احتیاط» در هر واقعه‌ای را به جای پیروی از ظن، بر مکلّف واجب بدانیم؟ البتّه هرگاه گستردگی احتیاط به «عسر و حَرَج» انجامید، هر مکلّف می‌تواند به اندازه‌ای که به «حَرَج» نرسد، از احتیاط بکاهد.

در این پاسخ، به روشنی می‌توان نگاه به «فرد» را دید؛ زیرا در صورت تشریع شریعت برای فرد، می‌توان چنین احتیاطی را واجب کرد، نه در تشریع برای جامعه؛ زیرا، نمی‌توان اساس زندگی و روابط اجتماعی، تجاری و سیاسی یک جامعه را بر احتیاط