درسنامه درآمدی بر فقه مقارن صفحه 13

و در نهایت بر طبق رأی و فکر شخصیِ خویش عمل می‌کردند و آن را «اجتهاد» می‌نامیدند.

ایشان برخلاف اهل رأی، سنت را مستقل از قرآن در تشریع احکام می‌شمردند ولذا تخصیص قرآن با خبر واحد را مجاز می‌دانستند و برای عمل به خبر واحد، شرایط خاصی جز وثاقت و حافظ بودن راوی قائل نبودند. البته درمیان خود اهل حدیث، گرایش‌های مختلفی به تدریج بروز کرد که در مباحث بعدی به گزارش فشرده از آن‌ها خواهیم پرداخت. (1)

ب) مکتب اهل رأی‌

اهل رأی به کسانی گفته می‌شد که در مقام استنباط فقهی، قائل بودند به اعمال نظر و فکر شخصی، در مواردی که با فقدان نص مواجه می‌شدند. اگرچه در میان بسیاری از اهل حدیث نیز مراجعه به رأی شخص مجاز شمرده می‌شد، ولی این مراجعه به صورت حداقل و در موارد ضرورت مشروعیت داشت. ولی اهل رأی قائل به توسعه در این زمینه بودند.

آن‌ها مراجعه به رأی را اجتهاد و تأویل می‌نامیدند و معقتد بودند از زمان صحابه، اجتهاد به رأی وجود داشته است و خلفا؛ به ویژه خلیفه دوم، اصل و اساس آن محسوب می‌شوند. (2)اجتهاد به رأی را اگرچه به حضرت امیر علیه السلام نیز نسبت داده‌اند (3)، ولی این ادعایی است خلاف واقع و مسأله مخالفت اهل بیت علیهم السلام و در رأس آن‌ها امام علی علیه السلام با عمل به رأی شخصی در مقام کشف و استنباط حکم شرعی، از مسلّمات و ضروریات شمرده می‌شود و در جوامع روایی شیعه و در سیره و روش اهل‌بیت علیهم السلام کاربرد قیاس فقهی در استنباط

1- علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، تاریخ التشریع الاسلامی، ج 2، ص 69؛ محمد الخضری بک، تاریخ التشریع الاسلامی، صص 95- 93
2- محمد سلام مدکور، مناهج الاجتهاد فی الإسلام، صص 95 و 94
3- همان، ص 114؛ علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموجود، همان، ج 1، صص 479- 471