کاوشی در اصول عقاید صفحه 15

چیستی عقل

منظور ما از عقل، استدلال های عقلی پیچیده ای نیست که بر مقدماتِ برهانی دقیق مبتنی است و به توانایی و استعداد فوق العاده نیاز دارد و بیشتر مردم فاقد آنند، بلکه عقل عبارت است از: رجوع به اصول وجدانی ای که خداوند فطرتاً در وجود انسان به ودیعت نهاده و مشخص کنندۀ حق از باطل، معلوم کنندۀ معنای کلام و مقتضیات مقام تکلم است؛ همان که نزد عموم عقلا، اساس معذور بودن و مسئولیت داشتن به شمار می آید و خارج شدن از حدود آن، طبق آنچه انسان به خودی خود درک می کند، یعنی مخالفت با وجدان؛ زیرا هر انسان با شعور کامل که خواهان دسترسی به حق باشد، می تواند به یاری این عقل، حقیقت را آشکار سازد و از کوتاه ترین و آسان ترین راه ها و در عین حال دورترین شان از خطا، شایسته ترین ادّله برای استدلال را مشخص کند و ارائه دهد.

این معنا از عقل، وقتی درستی خود را نشان می دهد که می بینیم خدای تعالی هنگامی که دین خود را تشریع فرمود، پیروی از آن را بر همۀ مردم واجب کرد و همگان را ملزم ساخت که بدان پایبند باشند. پس حجت های این دین باید چنان روشن باشد که همگان بتوانند آنها را درک کنند و این ممکن نیست مگر با به کارگیری روشی که پیش تر گفته شد و همه از آن برخوردارند و می توانند با رجوع و استعانت از آن، حقیقت را بشناسند و درک کنند.

این، غیر از استدلال های پیچیدۀ عقلی است که تنها عده ای اندک، آن هم پس از کوشش های فراوان می توانند بدان دست یابند. پیمودن راه این استدلال ها گاه، با توفیق و هدایت همراه است و گاه به علت اشتباه بودن مقدماتِ مورد اعتماد، یا ناتوانی آنها در رسیدن به نتایج دلخواه و مورد نظر، به خطا و گمراهی منجر می شود.

آری، می توان برای شناخت حقیقت و تأکید کردن بر دلیل های روشن آن، از استدلال های عقلی پیچیده ای استفاده کرد که جز بلندپایگانِ وادی معرفت و تحقیق از