کاوشی در اصول عقاید صفحه 16

عهدۀ آن برنمی آیند. اما باید این استدلال ها را بررسی کرد و آزمود تا مبادا با اصول و قوانین وجدان درگیر شده و از دایرۀ آن بیرون افتند. کسانی که معمولاً بر استدلال های عقلی محض تکیه می کنند و با آنها مأنوس اند، حتی اگر این دلیل ها، با وجدان و اصول عامه ای که خداوند در وجود انسان ها نهاده و با آنها بر او احتجاج می کند، مخالف باشند، باز هم آنها را می پذیرند و به کار می گیرند و این البته خطایی سنگین است و در چشم فطرت سلیمی که در استحقاقِ مدح و ثواب و سرزنش و عقاب، یک اصل به شمار می آید، برای آن عذر و بهانه ای نیست.

حقیقت آن است که باید بین عقل وجدانی و برهان عقلی سازگاری باشد. اما اگر برهان با وجدان برخورد کند و از مقتضای آن خارج شود، چاره ای جز همسو کردن آنها با یکدیگر نیست و این کار، در بیشتر موارد، از یک منتقد ژرف اندیش ساخته است. اما اگر توافق ممکن نگردید، باید از برهان دست کشید و آن را به کنار زد؛ زیرا شبهه ای است در مقابل امری بدیهی و روشن. این عدم توافق به طور اجمال، نشان می دهد که چنین استدلالی معیوب بوده و مقدمات آن نیز ناتمام است؛ هرچند نتوان آن عیوب را به طور تفصیل مشخص کرد.

روشن بودن حجت الهی بر دین حق

به هر صورت، ما اصرار و تأکید می کنیم که حجت خدای متعال همان حجّتِ آشکار، یعنی «عقل وجدانی» است و خداوند دین خود را بر بندگان فرض قرار نداد، مگر هنگامی که آن را با دلیل های کافی به ایشان رسانید؛ دلیل هایی که در نهایت به اموری بدیهی و وجدانیات فطری منتهی می شود که هرکس در آنها بیندیشد و به کارشان گیرد، به حقیقت خواهد رسید. پس انسانی که دارای ادراک کامل است و با وجود این حجت ها، همچنان حقیقت را درنیافته، این نشان از کوتاهی، سهل انگاری و خودپسندی او دارد؛ به گونه ای که عقل سلیم آن را نمی پذیرد و ناپسند می شمارد و