کاوشی در اصول عقاید صفحه 186

تنها دست ارادۀ الهی در کارهای او دخالت دارد و انسان هیچ نقش و اراده ای ندارد.

پس افعال بندگان، در نظر ایشان، به حرکت خون در رگ ها و ضربان قلب و دیگر امور تکوینی خارج از بدن انسان، همچون وزش بادها و ریزش باران ها می مانند که آدمی را در آنها هیچ اراده و اختیاری نیست.

دوم: رویکرد مفوضه است که باور دارند انسان در کارهای خود اختیار کامل دارد و جز ارادۀ او، هیچ اراده ای حتی ارادۀ الهی، در افعالش نقش و تأثیر ندارد؛ یعنی خدای سبحان آدمی را آفریده و تمام کارها و امور او را به خودش واگذاشته و در آنها هیچ اِعمال قدرت و اختیار نمی کند.

سوم: رویکرد اعتدالی: رویکرد شیعۀ امامی که تابع ائمۀ اهل بیت (علیهم السلام) هستند و این قول مشهور ایشان را وجهۀ نظر خود قرار داده اند: «نه جبر و نه تفویض، بلکه چیزی میان این دو» . (1)

مبنای این عقیده آن است که تمام کارهای انسان، تحت اراده و اختیار اویند و این اراده و اختیار، به نوبۀ خود، تابع و در طول تقدیر و تدبیر خدای متعال است. خداوند آدمی را مالک افعال و اعمال خویش و قادر بر آنها قرار داده، درحالی که خود بر آنها قدرت و مالکیت اصیل و بی رقیب دارد. پس مقدر فرموده که انسان هرچه می کند و نمی کند، از سر اختیار اوست، بی آنکه او را بر انجام یا ترک امری مجبور کند.

بنابراین، افعال انسان، بدون واسطه، تابع اراده و اختیار او و با واسطه تحت اراده و تقدیر الهی است و چنان که مفوضه می گویند، از قلمرو سلطۀ حضرت حق بیرون نیست و چنان که جبری ها می گویند بدون اختیارِ انسان نیز صورت نمی گیرد.

ازاین روست که ممکن می گردد خداوند به انسان خطاب کند و او را به کاری وادارد یا نهی نماید و در پی آن، به مدح یا ذم و ثواب یا عقاب سزاوار گرداند. توضیح این مطلب، در فصل چهارم، هنگام بحث از عدل الهی، خواهد آمد.