کاوشی در اصول عقاید صفحه 23

٢. تعیین حدود دلالت دلیل

هرگاه محقق به دلیلی برسد که بر یک مسئلۀ حساس دینی مورد قبول و یا غیر مقبول، اقامه شود، باید فرض کند که مانند همین دلیل بر مسئله ای دیگر که چندان حساس نیست، یا در رویکرد مخالف با دیدگاه او از حساسیت برخوردار بوده، آورده شده است. حال اگر این دلیل را برای اثبات آن مسئله دیگر شایسته دید، می تواند با آن، بر مسئله مورد نظر خود استدلال کند، وگرنه این دلیل شایستگی اثبات حقیقت مورد ادعای وی را نیز ندارد؛ زیرا اختلاف مسائلی که می خواهیم آنها را اثبات کنیم، هیچ اثری در قوت و ضعف دلیل نمی گذارد. نهایت اینکه این دلیل در بعضی موارد و حالات با معارض مواجه می شود که امری است جدا و بحث از مشکل تعارض را می طلبد، اما هیچ اثری در صلاحیت یا عدم صلاحیت خودِ دلیل برای استدلال ندارد.

برای نمونه، هرگاه از رسول خدا (ص) حدیثی در مدح یا ذم یکی از صحابه - که درباره اش بین مسلمانان اختلاف است - وارد شده باشد و کسی بخواهد میزان دلالت این حدیث را روشن سازد، باید فرض کند که نظیر این حدیث از حضرت موسی (ع) دربارۀ بعضی از اصحابش که با آنها کاری نداریم، وارد شده، یا خود پیامبر (ص) دربارۀ شخص دیگری که گروهی از مسلمانانِ مخالف یا موافق صحابی مذکور در حدیث نخست، او را پذیرفته اند، سخنی و روایتی فرموده است. در این صورت، مشخص کردن حدود دلالت آن روایت، با واقع گرایی کامل و بدون تعصب و خودرأیی، برای شخص پژوهشگر آسان و ممکن خواهد شد.

٣. مهم، واضح بودن دلیل است، نه قانع کردن خصم

شخص حق جو، هنگام غور در ادله، بیش از آنکه به فکر اقناع و ساکت کردن خصم باشد، باید تلاش کند که چگونه حجّت خود را در پیشگاه خدای تعالی بیان و از آن دفاع کند: