کاوشی در اصول عقاید صفحه 57

اینک به این اسباب و علل می پردازیم که خود نیز جزو پدیده ها و رویدادها و تابع اسباب و علل خویش اند، و به همین ترتیب از نردبان بلند اسباب و علل بالا می رویم و این صعود، در نهایت باید علّتی ازلی که علّت بی آغاز و به خودی خود بی نیاز از علت و سبب است منتهی گردد؛ زیرا این علت، ذاتاً واجب الوجود است و او کسی نیست جز خدای متعال و آفریدگار و تدبیرکنندۀ این هستی. بنابراین، اگر وجود خداوند نامعلوم و مخفی باشد، این گونه می توان بر آن وجود، به صورت تمام استدلال کرد.

آری، در اینجا دو ادعا وجود دارد که ممکن است شخص منکر به یکی از آنها تمسک جوید. خوب است این دو ادعا و پاسخ آنها را برای تتمیم فایده و شمول استدلال، بیان کنیم.

ادعای تسلسل علل تا بی نهایت

ادعای نخست: زنجیرۀ علل و اسباب حوادث و ممکنات را می توان تا بی نهایتِ در ازل به عقب برگرداند، بی آنکه به علت و سببی ازلی و واجب منتهی گردد.

بی شک چنین ادعایی، باطل کنندۀ خویش است؛ زیرا باز می گردد به اینکه هر پدیده ای را ممکن و حادث بدانیم و چون هر حادثی مسبوق به عدم است، لازم می آید هر پدیده ای در این سلسله مسبوق به عدم باشد؛ یعنی زمان های خالی و بدون پدیده، در این سلسله بتوان یافت، و این، با پیوستگی و تسلسل حوادث و علل از آغاز، ناسازگار و متناقض است.

سخن فلاسفه هم اشاره به همین مطلب دارد اینکه بارها گفته اند و از بدیهیات شمرده شده اند که «تسلسل و به هم پیوستگی علل، ممتنع و ناشدنی است» ، بلکه حوادث باید از صفر و هیچ شروع شده باشد، که در این صورت آغاز و مبدأ حوادث به علت و سببی ازلی و واجب الوجود نیازمند خواهد بود، همچنان که گفته شد.